Od czerwca 2023 roku obowiązuje znowelizowana ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Wprowadzono liczne zmiany dotyczące m.in. definicji przemocy, pracy z rodziną dotkniętą zachowaniami przemocowymi oraz procedurą „Niebieskie Karty” (NK). O nowych zapisach rozmawiamy z Grzegorzem Wroną, doktorem nauk prawnych, adwokatem, certyfikowanym specjalistą i superwizorem z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie/domowej.
Jak definiowana jest przemoc w znowelizowanych przepisach?
Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej nie tylko zmieniła nazwę zjawiska (z przemocy w rodzinie na przemoc domową), ale również w istotny sposób zmieniła krąg osób objętych tą definicją. Teraz dotyczy ona osób doznających przemocy bez względu na to, czy osobą stosują przemoc jest obecny partner czy partnerka, czy też relacja pomiędzy tymi osobami już ustała. Przemoc pomiędzy osobami w byłej relacji jest nazywana przemocą poseparacyjną. W definicji dodano również dwie dodatkowe formy przemocy: cyberprzemoc oraz przemoc ekonomiczną. Ma to duże znaczenie z punktu widzenia obecnej struktury zjawiska przemocy i tego, że są to coraz częściej występujące formy przemocy. Ważną zmianą jest dodatnie nowej przesłanki w definicji przemocy – w postaci przewagi. Musi zaistnieć przewaga po stronie osoby stosującej przemoc, aby można było mówić o przemocy. Tego elementu wcześniej nie było w legalnej definicji przemocy domowej. Definicja osoby doznającej przemocy domowej stanowi zamknięty katalog osób, które – z uwagi na pokrewieństwo lub powinowactwo, albo z uwagi na rodzaj relacji – mogą tej przemocy doznawać. Nie ma przy tym znaczenia, czy osoba doznająca przemocy domowej mieszka wspólnie z osobą stosującą przemoc domową oraz czy te osoby pozostają w związku. Takie ujęcie definicji powinno zakończyć trwającą w Polsce dyskusję, czy osoby objęte procedurą NK muszą ze sobą mieszkać, czy nie.
Jakie skutki niesie wprowadzenie definicji osoby stosującej przemoc domową?
Ujednolica nazewnictwo (nieprawidłowe będzie użycie określenia sprawca przemocy) oraz wprowadza zasadę, że tylko osoby pełnoletnie mogą być uznane za osoby stosujące przemoc domową. W tym wypadku dywagacje: czy dziecko może być uznane za osobę stosującą przemoc – stają się bezprzedmiotowe. Zaś wprowadzenie definicji świadka przemocy domowej – osoby, która wie o zachodzącej przemocy (bez względu na źródło tej wiedzy) – będzie miało walor praktyczny o tyle, że jednocześnie ustawodawca wprowadza zasadę, iż małoletni będący świadkiem przemocy, z mocy prawa jest uznawany za osobę doznającą przemocy domowej. W konsekwencji każdy małoletni wiedzący coś o konkretnym przypadku przemocy domowej zostaje uznany za osobę doznającą takiej przemocy.
Jaki model pracy obowiązuje dziś osoby zaangażowane w przeciwdziałanie przemocy?
Nadal jest to model interdyscyplinarny – jednak w znaczący sposób uelastyczniono dobór osób, które zajmują się indywidualnym przypadkiem. W zasadzie jedynie pracownik socjalny oraz policjant muszą być obowiązkowo powołani do grupy diagnostyczno pomocowej (również przedstawiciel Żandarmerii Wojskowej, jeżeli osobą stosującą przemoc jest żołnierz pozostający w służbie). Pozostałe osoby pracujące w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej, czyli np. przedstawiciele oświaty, ochrony zdrowia, członkowie GKRPA, są powoływani do grup diagnostyczno-pomocowych jedynie w miarę potrzeb wynikających z pracy tych grup. We wspomnianej dwuosobowej grupie obowiązuje zaś podział zadań, zgodnie z którym z osobą doznającą przemocy domowej pracuje pracownik socjalny, a z osobą stosującą przemoc domową – policjant.
Zespół interdyscyplinarny może powołać grupę, pomimo że nie wszczęto procedury NK. Jednocześnie, jeżeli procedura NK była prowadzona, to jej zakończenie przez grupę nie kończy bytu grupy diagnostyczno-pomocowej, której członkowie – przez dziewięć miesięcy od zakończenia procedury NK – mają za zadanie monitorować sytuację osób uprzednio objętych procedurą. Ustawodawca nie sprecyzował, na czym ma polegać monitoring, zaznaczając jedynie, że ma się sprowadzać do analizy i oceny sytuacji osób uprzednio objętych procedurą NK (mogą więc występować rozbieżności w podejściu do monitoringu przez poszczególne gminy).
Konsekwencją zmiany modelu pracy z osobami objętymi procedurą NK jest rezygnacja z planu pomocy rodzinie. W jego miejsce pracownik socjalny ma konstruować plan pomocy dla osoby doznającej przemocy domowej. Tym samym zrealizowanie planu pomocy przestaje być przesłanką do zakończenia procedury NK.
Jakie są zmiany dotyczące uruchamiania procedury „Niebieskie Karty”?
Przede wszystkim zmieniły się formularze, które zostały w znaczący sposób uproszczone i uporządkowane. Ale najważniejsza zmiana to wskazanie konkretnych osób, które są zobligowane do wszczynania procedury. Nie wystarczy już, że ktoś pracuje w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej. Aby założyć NK musi wykonywać określony zawód wskazany w ustawie – np. pracownika socjalnego, policjanta, nauczyciela, pedagoga czy psychologa.
Ustawodawca uporządkował też kwestie kończenia procedury NK, wprowadzając w tym zakresie dwie nowe zasady. O zakończeniu procedury NK decyduje grupa diagnostyczno-pomocowa, bez udziału przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego. Jednocześnie podstawy prawne zakończenia procedury NK przeniesiono do ustawy (do tej pory były w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie procedury NK) i ich spełnienie nie jest uzależnione – jak już wspomnieliśmy – od realizacji planu pomocy. Poza przesłankami zakończenia procedury NK ustawodawca uporządkował kwestię właściwości miejscowej gmin poprzez wprowadzenie dwóch nowych zasad. Pierwsza z nich stanowi, że właściwą do prowadzenia procedury NK jest gmina miejsca zamieszkania osoby doznającej przemocy domowej. Brak tego zapisu w dotychczasowych regulacjach bardzo utrudniał określanie właściwości miejscowej gminy. Druga zasada nadaje uprawnienia wojewodzie do wskazania gminy właściwej w sytuacji, gdy realizacja procedury NK w gminie miejsca zamieszkania osoby doznającej przemocy domowej napotykałaby na trudności formalne. Szczegółowe kwestie dotyczące procedury NK wymagają doprecyzowania w rozporządzeniu Rady Ministrów, którego projekt jest obecnie przedmiotem prac legislacyjnych.
Co ustawodawca zmienił odnośnie do osób stosujących przemoc domową?
Wprowadził m.in. mechanizm przymusowego kierowania takich osób do programów korekcyjno-edukacyjnych lub psychologiczno-terapeutycznych. Obecnie, na wniosek grupy diagnostyczno-pomocowej, zespół interdyscyplinarny jest zobligowany do skierowania osoby stosującej przemoc domową na jeden ze wskazanych wyżej programów. Niestawienie się do programu lub jego nieukończenie wiąże się dla osoby stosującej przemoc z odpowiedzialnością za popełnienie wykroczenia. Warto podkreślić, że w dalszym ciągu zasadą, a tym samym punktem wyjścia, jest dobrowolny udział osoby stosującej przemoc domową (OSPD) w oddziaływaniu psychologicznym. Do takiego udziału należy OSPD motywować. Dodatkową motywacją może być również wprowadzenie obowiązku uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych oraz psychologiczno-terapeutycznych w sytuacji, kiedy zespół interdyscyplinarny zdecyduje o skierowaniu OSPD do takiego programu. Niepoddanie się procedurze może oznaczać dla OSPD narażenie się na odpowiedzialność za wykroczenie z art. 66c Kodeksu wykroczeń, zagrożone karą grzywny lub ograniczenia wolności. Oczywiście, nie będzie podlegała takiej odpowiedzialności osoba, która dobrowolnie zgłosi się do programu, co ma być dodatkowym elementem motywującym.
Poza powyższą procedurą ustawodawca przewidział jeszcze jeden element, który może zmotywować OSPD do uczestnictwa w oddziaływaniu psychologicznym lub edukacyjnym.
W sytuacji, w której sąd rejonowy w trybie art. 11a i art. 11aa ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej nałoży na OSPD nakazy lub/i zakazy, o których mowa w tych przepisach (nakaz opuszczenia miejsca zamieszkania, zakaz zbliżania się do miejsca zamieszkania, zakaz zbliżania się do osób doznających przemocy domowej (ODPD), zakaz kontaktu z ODPD, zakaz przebywania w określonych miejscach), a OSPD złoży wniosek o uchylenie tych nakazów/zakazów, sąd będzie uwzględniał to, czy OSPD uczestniczyła w odpowiednich programach lub innych formach oddziaływania psychologicznego. Przykładowo, jeżeli OSPD otrzyma zakaz przebywania w szkole, w której uczy się małoletni uznany za ODPD, to zmiana tego zakazu będzie uzależniona od tego, czy OSPD poddała się prawem przewidzianej formie oddziaływania psychologicznego.
Wprowadzono również zmiany administracyjne.
Konieczne było ponowne powołanie zespołów interdyscyplinarnych, co było ogromnym zadaniem logistycznym. Wprowadzono nową procedurę skargową: skargi na grupę diagnostyczno-pomocową rozpatruje zespół interdyscyplinarny, a skargi na zespół – wójt/burmistrz/prezydent miasta. W obecnym stanie prawnym regulamin zespołu interdyscyplinarnego jest uchwałą zespołu, a nie rady gminy, co w znaczący sposób ułatwia ewentualne zmiany w tym regulaminie. Nowy zespół zobowiązany jest do opracowania i uchwalenia regulaminu określającego szczegóły jego pracy, a także sposobu powoływania grup diagnostyczno-pomocowych. Członkowie nowego zespołu interdyscyplinarnego są zobowiązani do uczestnictwa w szkoleniu zorganizowanym przez samorząd województwa w terminie dwunastu miesięcy od powołania ich w skład zespołu.
Nastąpiły też zmiany w ustawie o Policji oraz w Kodeksie postępowania cywilnego. Na czym polegają?
Obecnie policja może zastosować nakaz opuszczenia miejsca zamieszkania i zakaz zbliżania się do miejsca zamieszkania, zakaz kontaktu z osobą doznająca przemocy, zakaz zbliżania się od osoby doznającej przemocy, zakaz przebywania w określonych miejscach. Nakazy i zakazy są wydawane na 14 dni. Analogiczne nakazy i zakazy może wydać sąd rejonowy w postępowaniu cywilnym. Są one bezterminowe, a ich naruszenie wiąże się z odpowiedzialnością za popełnienie wykroczenia.
W ramach prac legislacyjnych, poza zmianą w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy domowej, uchwalono również zmianę dotyczącą nakazów ochrony. Dotychczasowy model pozwalający policji, Żandarmerii Wojskowej oraz sądowi powszechnemu usunąć sprawcę z miejsca zamieszkania oraz zakazać zbliżania się do miejsca zamieszkania, zostaje poszerzony o trzy nowe możliwości: zakaz kontaktu z ODPD, zakaz zbliżania się do ODPD oraz zakaz przebywania w określonych miejscach, takich jak szkoła czy ośrodek sportu, w których przebywa ODPD. Nowe nakazy ochrony mogą być nakładane przez policję i ŻW na okres 14 dni, a przez sąd – bezterminowo. Na uwagę zasługuje również zmiana w art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej (bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia dziecka w związku z przemocą domową), w którego ust. 1 – dotyczącym zadań pracownika socjalnego odnośnie do dziecka – wyraz „odbiera” zastąpiono zwrotem „zapewnia ochronę”, co pozwala odstąpić od wieloletniej stygmatyzacji roli pracownika socjalnego, którego zadaniem jest przecież ochrona dziecka, a nie jego odbieranie. Ten pozytywny kierunek zmian języka ustawy powoduje, że programy korekcyjno-edukacyjne i psychologiczno-terapeutyczne przestają być nazywane programami dla osób stosujących przemoc domową.