W rodzicach moc

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. Mircea Iancu

Wpływy rodzinne to jeden z najważniejszych, a zarazem najtrudniejszy element profilaktyki uzależnień. Aby zwiększyć jej skuteczność, potrzeba bardzo wczesnych działań, już na etapie planowania potomstwa. Niewystarczające rezultaty programów profilaktycznych mogą wynikać z tego, że rodzice nie uznają ich konieczności i nie zawsze potrafią stosować metody prewencyjne. Co mogą zrobić samorządy, by budować zasoby rodziców, poszerzać ich świadomość i motywować do zapobiegania uzależnieniom?

Magdalena Rogalska-Kusarek, dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej w Markach, oceniając współczesny problem uzależnień podkreśla, że profilaktyka powinna zaczynać się już w szkołach rodzenia1. Wydaje się, iż rozpoczęcie działań zapobiegawczych powinno następować nawet dużo wcześniej, już przy planowaniu potomstwa. Współcześnie wiele poczęć jest nie tylko nieplanowanych, ale też niechcianych, a wielu rodziców zmaga się z zaawansowanymi uzależnieniami. W tych przypadkach należy skupić się na wsparciu w akceptacji rodzicielstwa i leczeniu uzależnień. Jest jednak duża grupa rodziców, która stara się jak najlepiej wypełniać swoje zadania, pragnie dobrostanu dla dzieci i wolności od nałogów – ale nie docenia własnego wpływu i możliwości w zakresie profilaktyki uzależnień. Często – pomimo świadomości – brakuje im energii i motywacji do podejmowania takich działań ze względu na pośpiech czy niedostatek czasu. W efekcie rodzice tylko w niewielkim stopniu włączają się w programy profilaktyczne realizowane w szkołach2.

Co gminy powinny przekazywać rodzicom?

  • świadome rodzicielstwo to szereg działań, które najlepiej rozpocząć jeszcze przed przyjściem dziecka na świat,
  • gdy pojawia się potomstwo, dezorganizuje życie rodziców. To nie czas, jak się wydaje niektórym, na rzucanie palenia czy ograniczenie używania alkoholu. Oczywiście czasem się to udaje, ale lepiej zmierzyć się z nałogowymi zachowaniami wcześniej, gdy jeszcze nie pojawią się stresy związane z płaczem dziecka w środku nocy czy dziecięcymi chorobami,
  • styl życia przyszłych rodziców – dbałość o rozwój osobisty, wolność od nałogów – to szansa na szczęśliwe, satysfakcjonujące życie dla ich dzieci. Zdrowa dieta, aktywność fizyczna, dbanie o relaks, sen i odpoczynek wspierają odporność psychiczną rodziców. Dziecko, patrząc na ich racjonalne podejście do dbania o zdrowie fizyczne i psychiczne, ma większe szanse, by zadbać także o swój dobrostan i dzięki temu rozwiązywać problemy w konstruktywny sposób,
  • aby dobrze wychować dziecko, zbudować jego pozytywną samoocenę, nauczyć je radzić sobie ze stresem i trudnymi sytuacjami, trzeba mieć odpowiednie zasoby. Jeśli sami mamy niskie poczucie wartości, nie potrafimy konstruktywnie rozwiązywać problemów życia codziennego czy odpowiednio reagować na silnie oddziałujące negatywne zdarzenia – trudno nam będzie nauczyć tego własne dziecko,
  • znajomość technik redukcji stresu, rozwiązywania konfliktów czy stawiania granic to ważne umiejętności, które rodzic powinien u siebie rozwijać, by móc przekazać je dziecku. Samoregulacja to umiejętność kluczowa – pozwala na zwiększanie samoświadomości, wychwytywanie i minimalizowanie skutków czynników stresogennych, co może być bardzo pomocne w ograniczaniu trudnych sytuacji, których doświadczamy na co dzień3,
  • niezbędne jest podkreślanie odpowiedzialności rodziców za swoje zachowania – tego, że są dla dziecka pierwszym wzorem zachowań i interpretatorami rzeczywistości,
  • gdy dziecko od najmłodszych lat patrzy np. na pojawiający się w domu alkohol, a wszystkie rodzinne uroczystości nie mogą się bez niego obejść, zaczyna uważać, że jest on ważnym i potrzebnym elementem życia rodziny4. Gdy obserwuje podekscytowanie i radość mamy, która wybiera się na duże, niepotrzebne zakupy, uczy się, że w ten sposób można poprawić sobie nastrój. Gdy rodzice w domu nie odrywają wzroku od telefonu, trudno dziecku zrozumieć to, że ono miałoby tego nie robić5,
  • od najmłodszych lat dziecko słucha tego, jak komentujemy rzeczywistość. Gdy na uroczystości rodzinnej pijany krewny (lub krewna) przewraca się, można w obecności dziecka skomentować to ze śmiechem, bagatelizując zdarzenie, lub z troską o zdrowie tej osoby, która wypiła za dużo – z podkreśleniem szkodliwości nadużywania alkoholu,
  • oddziaływania rodziców są najskuteczniejsze, gdy dziecko dopiero kształtuje swoje reakcje na stres. W wieku szkolnym, jeśli mały uczeń nie jest przygotowany na nowe trudne sytuacje, często pojawiają się i utrwalają nieprawidłowe sposoby radzenia sobie z problemami, które potem trudniej zmienić,
  • już pod koniec okresu przedszkolnego, oczywiście w odpowiedni dla wieku dziecka sposób, można zacząć wprowadzać wiedzę na temat nie tylko radzenia sobie ze stresem, ale także metod jego redukcji, które mogą być szkodliwe – jak papierosy czy alkohol6,
  • nikt z nas nie jest kandydatem na idealnego rodzica, ale jeśli mamy świadomość własnych braków, błędów, nieprawidłowych zachowań – mamy szansę je zmienić, zanim dziecko zacznie się na nas wzorować,
  • uczenie się na błędach to ważna umiejętność – także dla rodziców. W sytuacji, gdy pomimo świadomości wzorowania się dziecka na naszych zachowaniach, w jego obecności sięgniemy po piwo po ciężkim dniu w pracy, możemy to odpowiednio skomentować. Niektórzy rodzice, usprawiedliwiając się, mówią „jedno można” lub, co gorsza – „nie mów mamie”. Tymczasem wystarczyłoby przyznać się do błędu, powiedzieć np. „widzisz, miałem nie pić piwa, gdy mam problemy w pracy. Potem będę źle się czuł, a problem pozostanie nierozwiązany”. Wielu rodziców twierdzi niestety, że taka samokontrola to przesada, a to jest właśnie odpowiedzialność rodzicielska.

Propozycje działań gmin

Samorządy gminne mogą w gminnych programach zawrzeć szereg działań edukacyjnych i profilaktycznych, skierowanych do rodziców i opiekunów dzieci. Gminy mogą na przykład:

  • przeprowadzić kampanię, kierowaną do rodziców: „W rodzicach moc”, z myślą przewodnią: „dbając o siebie, dbam o dziecko”. Tematyczne plakaty i broszury będą przypominały obecnym i przyszłym rodzicom o znaczeniu troski o swoje zdrowie fizyczne i psychiczne, w kontekście budowania zasobów niezbędnych do zapobiegania rozwojowi problemu ryzykownych zachowań,
  • zorganizować cykl spotkań dla rodziców i osób planujących potomstwo zatytułowany „Chcę być dobrym rodzicem”. W ramach cyklu – dyskusje z udziałem specjalistów, warsztaty dotyczące zdrowego stylu życia i rozwijania kompetencji osobistych i społecznych, zwłaszcza umiejętności dobrej komunikacji oraz stawiania granic, np. trening asertywności7,
  • dla rodziców małych dzieci i par planujących potomstwo – warsztat „Jak pokazywać dziecku świat”, podczas którego rodzice doświadczą wagi swoich słów, opisujących dziecku zdarzenia, także tych trudnych i związanych z nałogowymi zachowaniami. Nauczą się przy tym właściwych form komunikacji,
  • zaprosić na spotkanie ze specjalistą pt. „Uzależnienia. Przyjąć możliwość, znaczy zapobiegać”. Celem jest tu poruszenie ważnego problemu hamującego włączanie się rodziców w profilaktykę i skuteczne działanie. Wielu rodziców nie ma świadomości, że nałogowe zachowania mogą wystąpić u każdego dziecka i że ważniejsze jest jego dobro niż fałszywa ochrona poczucia wartości rodziców („To niemożliwe, żeby mój syn…”). Spotkanie można zilustrować odpowiednią projekcją filmową, skłaniającą do dyskusji,
  • zaprosić rodziców na spotkanie ze specjalistą: „Zaangażowanie i wsparcie a uzależnienia dzieci”. Celem może być pokazanie, że w przypadku profilaktyki uzależnień konieczne dla jej skuteczności jest wspólne działanie, włączanie w proponowane akcje i programy profilaktyczne, a także budowanie sieci wsparcia na wypadek pojawienia się ryzykownych zachowań związanych z uzależnieniami,
  • zorganizować warsztat: „Kiedy i jak rozmawiać o uzależnieniach?”, podczas którego uczestnicy będą trenować wzorce prawidłowej komunikacji i dzielić się doświadczeniami,
  • zrealizować pomysł szkoły dla rodziców, prowadzonej przez doświadczonego psychologa, pedagoga np. z wykorzystaniem rekomendowanego programu profilaktycznego „Szkoła dla rodziców i wychowawców”8.

Kształtowanie świadomości i wzbogacanie zasobów nowych pokoleń rodziców jest kluczowym zadaniem gmin. Nie zapominajmy o starym powiedzeniu, że „lepiej zapobiegać, niż leczyć”. W im większym stopniu rodzice, także przyszli, podejmą wysiłek zaangażowania się w profilaktykę uzależnień, będą włączać się w proponowane programy profilaktyczne i kontynuować ich zalecenia, tym większe szanse na powstrzymanie rozwoju problemów związanych z różnego rodzaju uzależnieniami u dzieci i młodzieży.

Agata Sierota
  1. Ruszpel M., Potrzebujemy rekomendowanych programów profilaktycznych z zakresu uzależnień behawioralnych. Wywiad z Magdaleną Rogalską-Kusarek, Strategie JST, 2025, https://www.strategiejst.pl/2025/02/09/potrzebujemy-programow-rekomendowanych-dla-profilaktyki-uzaleznien-behawioralnych (dostęp 28.03.2025) ↩︎
  2. Sierota A., Rodzic a szkoła w profilaktyce uzależnień, Strategie JST, 2024, https://www.strategiejst.pl/2024/06/08/rodzic-a-szkola-w-profilaktyce-uzaleznien/ (dostęp 19.03.2025) ↩︎
  3. Engler M., Samoregulacja – umiejętność na trudne czasy, Strategie JST, 2024, https://www.strategiejst.pl/2025/02/23/samoregulacja-umiejetnosc-na-trudne-czasy/ (dostęp 23.03.2025) ↩︎
  4. Sierota A, Stosunek rodziców do spożywania alkoholu a używanie go przez nastolatki, Kampania zdrowie, 2023, https://kampanianazdrowie.pl/autor/agata-sierota/ (dostęp 21.03.2025) ↩︎
  5. Ruszpel M., Zaangażowanie rodziców jest kluczowe w profilaktyce uzależnień, Strategie JST, 2025, https://www.strategiejst.pl/2025/03/09/zaangazowanie-rodzicow-jest-kluczowe-w-profilaktyce-e-uzaleznien/ (dostęp 24.03.2025) ↩︎
  6. Kulpa M., Jak rozmawiać z dziećmi i młodzieżą o uzależnieniach, 2021, https://wsip.pl/blog/jak-rozmawiac-z-dziecmi-i-mlodzieza-o-uzaleznieniach/ (dostęp 25.03.2025) ↩︎
  7. Król-Fijewska M., Trening asertywności. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości. Warszawa 1991 ↩︎
  8. https://ore.edu.pl/2010/04/szkola-dla-rodzicow/ (dostęp 24.03.2025). ↩︎