Rodzic a szkoła w profilaktyce uzależnień

Grupa dorosłych omawia jakiś problem, wszyscy siedzą do około stołu na którym widać kartki długopisy, rozrysowane plany. Rozmawiają — Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. StockSnap

Ze względu na możliwe trudności porozumienia i współpracy rodziców ze szkołą i niedocenianie przez nich własnego wpływu na nałogowe zachowania dziecka, gmina może zaproponować różnorodne działania w tym ważnym obszarze profilaktyki uzależnień. Istotne, by rodzice zrozumieli swoją rolę w budowaniu wzorca korzystania z substancji psychoaktywnych oraz znaczenie własnych postaw wobec używania przez dziecko alkoholu

Rodzice nie zawsze są świadomi, że pełnią ważną, wręcz podstawową rolę w profilaktyce uzależnień. W okresie szkolnym pojawiają się nowe możliwości w obszarze oddziaływań profilaktycznych, kierowanych do uczniów przez wychowawców i nauczycieli oraz specjalistów. Dla uzyskania jak najlepszych rezultatów, konieczne jest wczesne oddziaływanie rodzicielskie oraz współpraca ze szkołą. Niestety, porozumienie między rodzicami a nauczycielami bywa trudne. Jak gmina może zachęcać rodziców do odpowiednich działań profilaktycznych i czy może pomóc we wspieraniu relacji rodzice–szkoła?

Wszystko zaczyna się od rodziców

Dla wielu rodziców profilaktyka uzależnień to zajęcia, programy realizowane przez szkołę czy inne instytucje społeczne. Efekty tych oddziaływań w dużej mierze zależą jednak od tego, czy rodzic rozumie swoją rolę w zakresie zapobiegania uzależnieniom i to, że te działania powinny zacząć się dużo wcześniej zanim pojawią się ryzykowne dla dziecka sytuacje, gdy jest np. częstowane przez rówieśnika alkoholem czy marihuaną. Rodzic jest dla dziecka pierwszym wzorem – dotyczy to także zachowań związanych z używaniem substancji o potencjale uzależniającym. Jeśli rodzic sam niewłaściwie używa alkoholu czy innych środków psychoaktywnych, leków albo poddaje się wykonywaniu nałogowych czynności, jak hazard czy kompulsywne zakupy, ma to ogromny wpływ na kształtowanie się schematu zachowań dziecka. Istotne są także postawy rodzica wobec używania alkoholu czy innych substancji psychoaktywnych przez dziecko. Jeśli rodzic w 18. urodziny syna częstuje go alkoholem, mówiąc: Teraz już się możesz napić, wskazuje niejako na alkohol jako niezbędny wyznacznik dorosłości. Gdy dziecko słyszy od rodzica: Muszę wypić kieliszek wina, żeby się zrelaksować po pracy, to przy okazji buduje wzorzec destrukcyjnego sposobu radzenia sobie ze stresem w przyszłości¹. Im bardziej rodzic jest świadomy znaczenia swoich zachowań, tym łatwiej mu kontrolować swoje zachowania i unikać tych niewłaściwych. Gdy jest uważny, ma lepszy kontakt z dzieckiem, wtedy lepiej je rozumie i w większym stopniu ma szansę chronić je przed uzależnieniami. Porozumienie z dzieckiem, zwłaszcza z nastolatkiem, bywa trudne. Wielu rodziców wstydzi się jednak skorzystać z pomocy terapeuty, bo uważają to za przyznanie się do braku umiejętności wychowawczych. Profilaktyka uzależnień ze strony rodzica to przede wszystkim pokazywanie dziecku, że jest kochane, wartościowe, szanowane. Konieczne jest także stawianie granic, bycie konsekwentnym, w pierwszej kolejności bycie rodzicem, a potem – przyjacielem. Rodzic sam musi być asertywny, by nauczyć zachowań asertywnych swoje dziecko, np. by umiało odmówić, gdy jest częstowane używkami. Lista czynników zmniejszających ryzyko uzależnień jest długa i warto je poznać, aby chronić dziecko przed zachowaniami ryzykownymi². Wspieranie dziecka może nie być łatwe dla rodziców, którzy sami zmagają się z uzależnieniem lub są zaabsorbowani pracą, która czasem też staje się zachowaniem problemowym³.

Skuteczny rodzic w profilaktyce

Specjaliści twierdzą, że każde uzależnienie to wołanie o akceptację i miłość⁴. Im mniej tych emocji dzieci odczuwają w domu rodzinnym, w tym większym stopniu szukają ich u rówieśników i tym bardziej są narażone na niekorzystne wpływy w zakresie używania substancji psychoaktywnych. Aby zrozumieć i pomóc dziecku, rodzic musi wiedzieć, że podejmowanie zachowań ryzykownych przez młodych ludzi jest często wyrazem kryzysu tożsamości – zjawiska naturalnego w rozwoju młodego człowieka. Aby określić siebie, eksperymentują z różnymi zachowaniami i testują reakcje otoczenia. Dotyczy to przede wszystkim rodziców, a narzędziem niestety często stają się substancje psychoaktywne. Warto pamiętać, że wbrew pozorom zachowania ryzykowne są podejmowane przez młodego człowieka zwykle z tego powodu, nie są zaś wymierzone przeciwko rodzicom. Mogą być też próbą zwrócenia uwagi rodziców, gdy czuje się on niezauważany lub rodzina przeżywa kryzys, np. konflikty między rodzicami czy rozwód. Zrozumienie tego pozwala na dobór bardziej skutecznych reakcji niż krzyk i kary, które najczęściej pojawiają się wtedy, gdy rodzic odbiera sytuację, kiedy dziecko sięga po używki jako osobistą porażkę wychowawczą. Nie chodzi o to, by rodzic akceptował takie zachowania, ale o świadomość, że najważniejsze są próby zrozumienia przyczyn takich działań syna czy córki.

Bywa, że dzieci już w szkole podstawowej mają kontakt z używkami, więc rozmowy na ich temat warto zaczynać, gdy dziecko ma około 9 lat. Oczywiście muszą to być rozmowy dostosowane do wieku, a rodzic powinien być do nich odpowiednio przygotowany. Do dyspozycji jest wiele poradników z podpowiedziami, jak rozmawiać z młodszym dzieckiem o uzależnieniach. Można np. skorzystać z materiałów przygotowanych przez ekspertów z Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom⁵ czy artykułów na ten temat w czasopismach poruszających problem uzależnień, gdzie znajdziemy wskazówki, jak się zachować, gdy dziecko sięgnie np. po alkohol⁶. Zanim zaczniemy moralizować w rozmowie z dzieckiem, przypomnijmy sobie własne problemy, gdy byliśmy nastolatkami, by lepiej je zrozumieć. Krzyk nie jest dobrym narzędziem wychowawczym. Dajmy dziecku dojść do słowa, wytłumaczyć się. W młodym wieku wiele zachowań jest podejmowanych pod wpływem impulsu, bez zastanowienia. Dziecko musi mieć pewność, że rodzice akceptują je nawet wtedy, gdy popełnia błędy. Mogą nie akceptować jego zachowań, ale nie jego samego, bo postąpiło niewłaściwie. Rolą rodziców nie jest wyśmiewanie czy karanie błędów dziecka, lecz wyjaśnianie ich i pokazywanie innych możliwych rozwiązań. Ważne, by starać się zrozumieć dziecko, pokazać mu, że rodzice pomogą mu także w trudnych czy kłopotliwych sytuacjach.
To tylko kilka zasad dotyczących postaw rodzica, które pomagają w minimalizowaniu ryzykownych zachowań dziecka, w tym używaniu substancji psychoaktywnych. Nawet, jeśli takie zachowania się pojawią, jest szansa, że rodzic odpowiednio zareaguje i ograniczy ryzyko wystąpienia kolejnych zagrożeń.

Dlaczego porozumienie rodzice–szkoła jest trudne?

W aspekcie profilaktyki uzależnień nie tylko rodzice, ale i szkoła ma ogromne możliwości oddziaływania. To przede wszystkim uważna obserwacja uczniów przez nauczycieli i wychowawców, realizacja programów profilaktycznych, przeznaczonych dla dzieci i rodziców, angażowanie specjalistów. Dobra współpraca rodziców ze szkołą zwykle daje dobre rezultaty. Niestety często trudno o porozumienie⁷. Największym problemem, skutecznie blokującym dobry kontakt, jest zrzucanie odpowiedzialności za działania profilaktyczne i wychowawcze na drugą stronę⁸. Nauczyciele i rodzice niejednokrotnie oskarżają się wzajemnie o nieudolność i brak działań w różnych obszarach wychowawczych. Często rodzicom, a także nauczycielom brakuje praktycznych umiejętności skutecznej komunikacji w sytuacjach problemowych. Dodatkowo w wielu szkołach rodzice niechętnie biorą udział w przeznaczonych dla nich zajęciach z zakresu profilaktyki, tłumacząc się obowiązkami⁹. Wydaje się, że nauczyciele dużo częściej niż opiekunowie są szkoleni w zakresie uzależnień i porozumienia – w tym wypadku z rodzicami – co też nie zawsze przynosi oczekiwane efekty. Poza tym w szkołach często brakuje szczegółowych procedur porozumiewania się szkoły z rodzicami, dotyczących przebiegu rozmów, a kontakt odbywa się jedynie w ramach tzw. wywiadówek, często tylko w teorii nazywanych konsultacjami¹⁰.

Gmina jako edukator i mediator pomiędzy rodzicami a nauczycielami

Ze względu na trudności porozumienia i współpracy rodziców ze szkołą i niedocenianie przez nich własnego wpływu na ryzykowne zachowania dziecka, gmina może zaproponować różnorodne działania w tym obszarze profilaktyki uzależnień.

Po pierwsze, bardzo ważne są wszelkie oddziaływania informacyjno-edukacyjne w zakresie roli rodzica w zapobieganiu uzależnień dzieci, poprzez podawanie konkretnych, praktycznych wskazówek w tym zakresie. Ważne, by rodzice zrozumieli swoją rolę w budowaniu wzorca korzystania z substancji psychoaktywnych oraz znaczenie własnych postaw wobec używania przez dziecko alkoholu. Można w tym celu wykorzystać projekcję filmu o takiej tematyce¹¹, udział w warsztatach, gdzie podczas dyskusji, ćwiczeń czy odgrywania ról. Rodzice mogą wówczas uzmysłowić sobie, że wiele ich zachowań jest niewłaściwych w kontekście profilaktyki uzależnień i dowiedzieć się, jak można je zastąpić innymi, konstruktywnymi. Podstawą oddziaływań w zakresie profilaktyki uzależnień jest praca rodzica nad wzajemnym zrozumieniem, szacunkiem w relacji z dzieckiem, a niekiedy przyznanie się do własnej bezsilności i skorzystanie z pomocy specjalisty. W ramach oddziaływań zapobiegawczych warto organizować zajęcia, dyskusje dotyczące problemów wychowania, nawet bez uwzględniania tematyki uzależnień. Ze względu na częsty konflikt ze szkołą rodzice mogą chętniej korzystać z warsztatów proponowanych przez gminę niż odbywających się na terenie szkoły, do której nie zawsze mają zaufanie. Ważne jest także pokazanie, jak szkodliwe dla działań profilaktycznych jest traktowanie szkoły jako nieudolnej instytucji, a konstruktywne – szukanie porozumienia, nawet pomimo trudności i ograniczeń. Warto zorganizować w gminie spotkanie przedstawicieli grona nauczycielskiego oraz przedstawicieli rodziców, by przy udziale specjalisty uzależnień porozmawiać o problemach współpracy i o tym, jak wzmocnić i zsynchronizować działania profilaktyczne. Ze względu na licznie występujące konflikty między rodzicami a nauczycielami, dobrym pomysłem mógłby być wyspecjalizowany mediator między rodzicem a szkołą, który udzielałby wsparcia rodzicowi, a także organizował spotkania mediacyjne w przypadku wystąpienia ostrych konfliktów. Wzmocnienie więzi rodziców ze szkołą powinno zaowocować czynnym i bardziej aktywnym ich udziałem w realizowanych programach profilaktycznych proponowanych przez szkołę.

Wnioski

Pytania dotyczące skuteczności zapobiegawczych oddziaływań w zakresie uzależnień mogą w pewnym stopniu znaleźć odpowiedź w niskiej świadomości rodziców w zakresie własnych wpływów na dziecko w kwestii profilaktyki. Część rodziców, pomimo wiedzy, bagatelizuje swoje znaczenie jako wzorca nałogowych zachowań. Problem trudności porozumienia rodziców i szkoły ciągle wydaje się nierozwiązany.
Działania gminy mogą w znaczącym stopniu wspierać profilaktykę uzależnień poprzez motywowanie rodziców do podejmowania działań zapobiegawczych oraz pomoc w nawiązaniu współpracy ze szkołą. To może zaowocować większą skutecznością podejmowanych działań profilaktycznych.

Agata Sierota