Postępowanie w sprawie umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym jest postępowaniem nieprocesowym w rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego. W przeciwieństwie do „klasycznego” postępowania cywilnego, mamy tu do czynienia nie z powodem i pozwanym, lecz z wnioskodawcą oraz uczestnikiem postępowania.
Zobowiązanie do leczenia odwykowego jest jedną z procedur mających na celu wsparcie osób zmagających się z uzależnieniem od alkoholu czy też uzależnieniem od innych substancji1. Warto jednak zauważyć, że nie jest to jedyna procedura przewidziana w polskim prawodawstwie, która może pomóc w walce z uzależnieniem. Odrębnym postępowaniem może być sądowne skierowanie do szpitala psychiatrycznego na podstawie ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2024 r. poz. 917)2.
Chociaż u.o.z.p. każdorazowo posługuje się pojęciem „osoby z zaburzeniami psychicznymi”, to należy zauważyć, iż zgodnie z art. 3 pkt 1 lit. c. u.o.z.p. rozumie się przez to również osobę wykazującą inne zakłócenia, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym.
Bezspornie długotrwałe uzależnienie od substancji może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia psychicznego, co potwierdza również fakt umieszczenia takich jednostek w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD10 (Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu; symbol F10). We wspomnianej klasyfikacji umieszczono również inne jednostki wskazujące na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, spowodowane uzależnieniem od innych substancji (w szczególności symbole od F11 do F20).
Zgodnie z art. 29 ust. 1 u.o.z.p., do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta, bez swojej zgody, osoba chora psychicznie:
- której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, bądź
- która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.
O skierowaniu do szpitala psychiatrycznego orzeka sąd opiekuńczy według miejsca zamieszkania osoby kierowanej. Stosowny wniosek może złożyć małżonek, krewny w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy osoby przyjmowanej do szpitala bądź osoba sprawująca opiekę faktyczną (art. 29 ust. 2 u.o.z.p.). Ustawodawca, w art. 29 ust. 3 u.o.z.p., przyznał tożsame uprawnienie organowi do spraw pomocy społecznej, przy jednoczesnym ograniczeniu możliwości złożenia takiego wniosku wyłącznie w stosunku do osoby objętej oparciem społecznym. Artykuł 8 ust. 2 u.o.z.p. stanowi, iż oparcie to polega w szczególności na:
1) podtrzymywaniu i rozwijaniu umiejętności niezbędnych do samodzielnego, aktywnego życia;
2) organizowaniu w środowisku społecznym pomocy ze strony rodziny, innych osób, grup, organizacji społecznych i instytucji;
3) udzielaniu pomocy finansowej, rzeczowej oraz innych świadczeń na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej.
Trzeba tu wspomnieć, że świadczeniem z pomocy społecznej jest chociażby praca socjalna, przez którą rozumie się działalność zawodową mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi3.
Składając wniosek do sądu o przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody, podmiot wnioskujący zobowiązany jest przedłożyć orzeczenie lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniające konieczność leczenia w szpitalu psychiatrycznym, przy czym orzeczenie to musi być wydane w ciągu 14 dni przed dniem złożenia wniosku. W przypadku złożenia wniosku o przyjęcie wraz z orzeczeniem wydanym we wcześniejszym terminie bądź bez wskazanego orzeczenia, sąd opiekuńczy zwraca wniosek, nie wzywając przy tym do uzupełnienia braków formalnych (art. 30 ust. 1 i 2 u.o.z.p.).
o wniosku…
Przepisy u.o.z.p. w art. 30 ust. 3 wprowadziły wyjątek od powyższego wymogu. Jeżeli treść wniosku lub załączone do wniosku dokumenty uprawdopodabniają zasadność przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, a złożenie orzeczenia nie jest możliwe, sąd zarządza poddanie osoby, której dotyczy wniosek, odpowiedniemu badaniu. Jak wskazano w doktrynie: Rozwiązanie wydaje się konieczne z punktu widzenia celów omawianego postępowania. Najczęściej bowiem osoby, których wniosek dotyczy, nie wyrażają zgody na badanie czy też nie czują potrzeby poddania się badaniu oraz leczeniu. Dokonując zatem wstępnej kontroli wniosku, przewodniczący przed dokonaniem jego zwrotu powinien dokonać wnikliwej oceny jego treści pod kątem uprawdopodobnienia okoliczności przemawiających za nadaniem mu biegu. Uprawdopodobnienie wniosku w tym zakresie następuje m.in. poprzez dołączenie wcześniejszej dokumentacji medycznej, wskazanie sprawy (karnej lub cywilnej), w której uczestnik był w przeszłości badany psychiatrycznie z rozpoznaniem zaburzeń czy choroby psychicznej, czy również poprzez opis zachowań wskazujących na potrzebę umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym. We wniosku w takiej sytuacji musi podana być również przyczyna braku orzeczenia lekarskiego wskazująca na obiektywne przesłanki niemożności jego uzyskania. W wypadku gdy sąd uzna, że treść wniosku lub załączone do wniosku dokumenty uprawdopodabniają zasadność przyjęcia do szpitala psychiatrycznego mimo braku orzeczenia lekarza psychiatry, sąd zarządza poddanie osoby, której dotyczy wniosek, odpowiedniemu badaniu. Powinna to być jednak sytuacja wyjątkowa, jako że już samo prowadzenie postępowania może być odbierane jako piętno społeczne. Tym bardziej poddanie badaniu, zwłaszcza przymusowemu, może być dla zainteresowanego bardzo dolegliwe4. Należy się zgodzić z powyższym. Zgodnie z ogólną regułą, która mówi, że „wyjątki powinny być interpretowane ściśle”5, wskazana regulacja powinna być stosowana naprawdę rygorystycznie i wyjątkowo, natomiast zasadą winno być załączenie do wniosku stosownego orzeczenia.
Postępowanie w sprawie umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym jest postępowaniem nieprocesowym w rozumieniu art 13 § 2 w zw. z art. 506 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2023 r. poz. 1550 ze zm.)6. Końcowe rozstrzygnięcie przyjmuje formę postanowienia (art. 516 k.p.c.), od którego przysługuje środek zaskarżenia w postaci apelacji składanej do sądu okręgowego za pośrednictwem sądu rejonowego (art. 518 w zw. z art. 369 § 1 k.p.c.) w terminie dwutygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia z uzasadnieniem. W przeciwieństwie do „klasycznego” postępowania cywilnego, w postępowaniu nieprocesowym mamy do czynienia nie z powodem i pozwanym, lecz z wnioskodawcą oraz uczestnikiem postępowania (art. 510 k.p.c.).
Ustawodawca wprowadził obowiązek przyznania osobie, której dotyczy postępowanie w sprawie umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym, pełnomocnika z urzędu celem należytej reprezentacji jego interesów (art. 48 ust. 2 u.o.z.p.). Obowiązek ten ma charakter bezwzględny – nie wprowadzono przepisów umożliwiających odstąpienie od niego. Co więcej, nawet ustanowienie przez taką osobę pełnomocnika z wyboru nie zwalnia sądu opiekuńczego z obowiązku ustanowienia pełnomocnika z urzędu7. Nie ma również znaczenia sytuacja majątkowa osoby, której dotyczy postępowanie8. Brak ustanowienia pełnomocnika z urzędu powoduje zaniechanie skutkujące nieważnością postępowania z uwagi na brak możliwości należytej ochrony interesów osoby zmagającej się z chorobą psychiczną oraz pozbawienie jej możności obrony swych praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Regulację tę oczywiście należy ocenić pozytywnie.
Specyfika samego postępowania
Specyfika samego postępowania (umieszczenie w instytucji zamkniętej) oraz często występujące ograniczenia osób z zaburzeniami psychicznymi, niejednokrotnie nieświadomych własnych praw i obowiązków, nakazuje podjęcie działań procesowych dążących do zapewnienia należytej reprezentacji w postępowaniu oraz uniknięcia przypisania postępowaniu sądowemu cechy arbitralności. Teza taka wybrzmiewa również w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, gdzie wskazano, że: zasadnicze znaczenie ma to, by zainteresowana osoba miała dostęp do sądu i możliwość bycia wysłuchaną czy to osobiście, czy to – gdy to konieczne – w drodze jakiejś formy reprezentacji9.
Warto również zauważyć, iż zgodnie z art. 96 ust. 1 pkt 9 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2024 r. poz. 959), nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych strona w sprawach związanych z ochroną zdrowia psychicznego. Oznacza to, iż zarówno podmiot kierujący wniosek o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym, jak i osoba, której dotyczy to postępowanie, nie muszą opłacać m.in. wniosku o sporządzenie uzasadnienia od postanowienia, środka zaskarżenia, a także nie ponoszą kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego sądowego. Koszty te ponosi Skarb Państwa (art. 96 ust. 3 w.w. ustawy). Skarb Państwa ponosi również koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego bądź adwokata z urzędu.
Damian Aptowicz – radca prawny, wykładowca akademicki na Akademii Kujawsko-Pomorskiej w Bydgoszczy, pracuje w Zespole Prawnym MOPS w Bydgoszczy.
- Więcej na ten temat https://www.strategiejst.pl/2024/04/08/procedura-zobowiazania-do-leczenia-odwykowego-pytania-i-odpowiedzi/ – dostęp 27.09.2024 r. ↩︎
- Dalej w artykule jako u.o.z.p. ↩︎
- Art. 6 pkt 12 ustawy z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. z 2024 r. poz. 1283). ↩︎
- K. Komarnicka-Boberska, M. Ulman [w:] Ochrona zdrowia psychicznego. Komentarz, wyd. II, red. P. Drembkowski, B. Kmieciak, R. Tymiński, Warszawa 2023, art. 30, dostęp elektroniczny. ↩︎
- Łac. exceptiones non sunt extendendae, ↩︎
- Dalej jako k.p.c. ↩︎
- Postanowienie SN z 16.03.2023 r., II CSKP 1959/22, podobnie Postanowienie SN z 14.04.2021 r., I CZ 36/20, OSNC 2022, nr 3, poz. 25. ↩︎
- R. Florek [w:] Ochrona zdrowia psychicznego. Komentarz, wyd. II, red. P. Drembkowski, B. Kmieciak, R. Tymiński, Warszawa 2023, art. 48 – dostęp elektroniczny. ↩︎
- Wyrok ETPC z 16.10.2012 r., 45026/07, Kędzior przeciwko Polsce. ↩︎