Przemoc wobec osób starszych

Przemoc wobec seniorów przybiera różne formy. Jej cechą szczególną jest, niestety, niska rozpoznawalność. Od lat obserwujemy starzenie się europejskich społeczeństw, a wszelkie prognozy wskazują na kontynuację tego trendu. To dodatkowy argument za tym, by jeszcze uważniej przyjrzeć się tej formie nadużyć.

Starość kojarzy się zwykle z etapem życia, gdy człowiek potrzebuje większej troski i delikatności ze strony innych. I nierzadko to właśnie otrzymuje – bliscy otaczają starszych członków rodziny opieką, czułością i większą niż dotychczas wyrozumiałością. Niestety, istnieje również druga strona medalu. Każdy etap życia, w którym człowiek staje się słabszy, mniej odporny i zależny od innych – a z tym nierzadko wiąże się starość – zwiększa ryzyko doświadczania przemocy.

Badania na temat przemocy nad osobami starszymi

O przemocy wobec osób starszych przez długi czas mówiło się niewiele. Pierwsze opisy tego problemu pojawiły się w latach 30. XX wieku. Kilkadziesiąt lat później tego rodzaju przemoc zaczęła być uznawana za istotny problem lokalnych społeczności.

W 2019 r. w kwartalniku „Annals of Agricultural and Environmental Medicine” opublikowano wyniki przeprowadzonego przez Sebastiana Kołodziejczaka badania na temat przemocy wobec osób starszych w środowisku wiejskim na Pomorzu Zachodnim. Okazało się, że aż 40 proc. objętych badaniem seniorów doświadcza przemocy ze strony bliskich. Najczęściej dochodzi do przemocy psychicznej lub zaniedbywania. Rzadziej występuje przemoc finansowa i fizyczna.

Opublikowane w 2021 roku badanie PolSenior 2 ujawniło, że czynnej przemocy w grupie osób starszych częściej doświadczają kobiety, osoby z niższym poziomem wykształcenia, między 65. a 69. rokiem życia, zamieszkujące obszary wiejskie. 8,5 proc. objętych badaniem osób starszych stwierdziło, że czuje się zaniedbywana przez rodzinę. Badanie wykazało również, że w ciągu ostatnich trzech lat przemocy doświadczyło niemal 4 proc. seniorów. Jednocześnie co piąta badana osoba odmówiła odpowiedzi na to pytanie. Może to oznaczać, że skala problemu jest znacznie większa.

Dlaczego dochodzi do przemocy wobec osób starszych?

Charakterystyczną cechą przemocy jest nierównowaga sił. Oznacza to, że osoba stosująca przemoc jest pod pewnym względem silniejsza od osoby jej doświadczającej – może to dotyczyć sił fizycznych, psychicznych, wyższej pozycji społecznej czy lepszej sytuacji materialnej.

Starzenie się często wiąże się też ze zmianą sposobu postrzegania rzeczywistości. Osoba starsza może np. zwracać mniejszą uwagę na szczegóły dotyczące danej sytuacji, a widzieć jedynie jej ogólny zarys. Może mieć problem z analizowaniem sytuacji i faktów. Czasem pogorszeniu ulega również pamięć krótkotrwała – osoby starsze niekiedy łatwiej przypominają sobie zdarzenia sprzed wielu lat niż te, które miały miejsce kilka dni wcześniej.

Nierzadko człowiek w podeszłym wieku dokonuje podsumowań i oceny własnego życia oraz postępowania, co może sprzyjać pojawianiu się poczucia winy względem bliskich. Prowadzi to czasem do akceptacji ich niewłaściwych zachowań.

Nie należy uogólniać, jednak warto zwrócić uwagę na to, iż osoby starsze mogą zachowywać się w sposób introwertyczny. Niektóre ich dotychczasowe cechy mogą teraz przybierać na sile. Bywa, że pojawiają się wahania nastroju i nadmiernie emocjonalne reakcje. Często dochodzi również do usztywnienia poglądów, niechęci do zmian oraz wolniejszej i trudniejszej adaptacji do nich. Starszy człowiek może częściej doświadczać lęku, smutku, osamotnienia. Bywa łatwowierny. Może również cierpieć w efekcie pogorszenia ogólnego stanu zdrowia. Wszystko to może wywoływać wstyd. Konieczność uzyskiwania wsparcia ze strony innych może zaś prowadzić do całej gamy emocji – zażenowania, złości, bezsilności czy niechęci.

Seniorzy, którzy doświadczają przemocy, bardzo często doznają jej z rąk najbliższych, np. dorosłych dzieci. Ta sytuacja wiąże się często z silnym wstydem i samoobwinianiem: Jak mogłam tak źle wychować moje dziecko?, To moja wina, nie byłem dobrym ojcem. Ponadto więź emocjonalna i własna zależność sprawiają, że osoba starsza odczuwa potrzebę chronienia bliskiej osoby, która ją krzywdzi. Doświadczanie przemocy wiąże się z wieloma mechanizmami psychologicznymi utrudniającymi poszukiwanie pomocy. Warto również zwrócić uwagę na to, że przeobrażenia, jakie dokonują się w modelu rodziny oraz w sieci relacji społecznych, również mają wpływ na sytuację osób starszych. Zmniejszająca się liczebność rodzin sprawia, że opieka nad nimi spoczywa na mniejszej liczbie osób, np. na jednym dorosłym dziecku. Duża liczba obowiązków i odpowiedzialności spoczywających na jednej osobie łatwo zaś prowadzi do przeciążenia.

Zaawansowany wiek często wiąże się również z ograniczonym kontaktem z innymi ludźmi, z którymi można byłoby podzielić się swoimi problemami. Czynnikami ryzyka są więc poczucie osamotnienia, przekonanie, że jest się całkowicie zależnym od osoby stosującej przemoc, niskie poczucie własnej wartości, brak wiary we własne możliwości. Ryzyko stanowi również przekonanie osoby stosującej przemoc o tym, że ma ona prawo podejmować decyzje odnośnie osoby starszej bez szacunku dla jej opinii i woli, do kontrolowania jej oraz izolowania od innych.

Ryzyko stosowania zachowań przemocowych zwiększa się również w przypadku przymusu opieki nad drugą osobą wbrew własnej woli, doświadczania depresji, a także w przypadku wcześniejszego stosowania przemocy, używania substancji psychoaktywnych, niskiego poczucia własnej wartości oraz w przypadku niższego wykształcenia i doświadczania innych czynników stresogennych, np. złych warunków mieszkaniowych, rozwodu czy kłopotów wychowawczych z własnymi dziećmi.

Opisane okoliczności sprawiają, że starszy człowiek staje się bardziej podatny na doświadczanie przemocy. Postrzegany może być bowiem jako słabszy, niezdolny do obrony i poszukiwania pomocy, w pełni zależny, niezdolny do podejmowania decyzji i kierowania swoim życiem. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że za przemoc odpowiedzialne są wyłącznie osoby ją stosujące. Fakt, iż opieka nad osobą starszą i codzienny kontakt z nią może być wyzwaniem nie stanowi usprawiedliwienia dla zachowań przemocowych.

Czym jest ageizm?

Choć wiele osób przejawia postawę szacunku wobec seniorów, w niektórych kręgach można zaobserwować społeczne przyzwolenie na niewłaściwe traktowanie lub wręcz wykluczanie tej grupy społecznej. Taką postawę określa się jako ageizm. Jego istotą jest przeświadczenie o tym, że osoba, która przekroczyła określony wiek, nie jest już w stanie pełnić istotnych społecznie ról. Ageizm przejawia się również niedostrzeganiem tego, że osoby starsze nadal pozostają indywidualnymi, różniącymi się od siebie ludźmi. Powstaje on na gruncie  uprzedzeń i stereotypów, oraz na przeświadczeniu, że każda starsza osoba jest niedołężna i nie należy jej się szacunek.

Formy, jakie może przybierać ageizm:

• lekceważenie – może się ono przejawiać nieuwzględnianiem opinii i potrzeb osób starszych. Jest to również uznawanie, że poglądy, wartości i przemyślenia seniorów są mniej ważne;
• nadopiekuńczość i protekcjonalność – wchodzenie w rolę rodzica osoby starszej nie wpływa na nią pozytywnie. Mowa tu o wyręczaniu w czynnościach, z którymi senior dobrze sobie radzi i gdy wręcz odmawia tego rodzaju pomocy. Ageizm przyjmuje też formę postrzegania starszej osoby jako niezdolnej do funkcjonowania bez innych, nawet gdy nie jest to prawdą. Przyczyny takiej postawy są różne. Może to być po prostu chęć pomocy, jednak niektóre osoby zachowujące się w ten sposób chcą pokazać starszej osobie swoją przewagę bądź są zniecierpliwione („zrobię to lepiej i szybciej”);
• zaniedbanie – mniej lub bardziej świadome lekceważenie ważnych potrzeb seniora  zarówno w sferze fizycznej, jak i emocjonalnej, społecznej czy materialnej. Płynie to z krzywdzącego przeświadczenia o tym, że nie warto zużywać własnej energii i zasobów do opieki nad starszymi; 
• izolacja społeczna – w tym przypadku polega ona na celowym uniemożliwieniu starszej osobie kontaktów z innymi. Często taka postawa tłumaczona jest chęcią stworzenia dla starszej osoby oddzielnego, bezpiecznego i dostosowanego do jej potrzeb miejsca. Warto jednak pamiętać, że zaniedbywanie potrzeb społecznych seniora zawsze wywrze destrukcyjny wpływ na jego dobrostan;
• nadużycia finansowe – mowa tu o niezgodnych z prawem, niesprawiedliwych i nieuzasadnionych sposobach używania finansów i zasobów materialnych osoby starszej. Zdarza się, że członkowie rodziny i bliscy seniorów, wykorzystując ich niewiedzę, bezradność i łatwowierność, wprowadzają ich w błąd w kwestiach materialnych w celu osiągnięcia własnych korzyści.

Formy przemocy wobec osób starszych

• przemoc fizyczna – osoby starsze mogą doświadczać w tym zakresie np. nieuzasadnionego unieruchamiania, bycia zamykanym, zmuszania do leżenia, niewłaściwego i brutalnego sposobu podawania leków, karmienia na siłę czy stosowania kar cielesnych. Do sfery przemocy fizycznej – choć wyraźnie łączy się ona również z przemocą psychiczną – można zaliczyć również nieuzasadnione cewnikowanie, sztywne i stałe pory zmieniania pieluchomajtek bez zwracania uwagi na faktyczne potrzeby oraz podawanie leków nasennych bez takiej konieczności i wskazań lekarza,
• przemoc psychiczna – w stosunku do osób starszych nierzadko przybiera ona formę poniżania, dręczenia, izolowania od rodziny i innych bliskich, doprowadzania do rozpaczy, oskarżania, ograniczania dostępu do pomieszczeń (jak kuchnia czy łazienka), uniemożliwiania korzystania z telefonu bądź innych ważnych urządzeń, traktowania jej jak dziecka, zwracania się do niej w sposób infantylny, grożenia, że zostanie sama bądź umieszczona w domu opieki. Przemocą psychiczną wobec osoby starszej jest również krzyk, rozkazy, obrażanie, zmuszanie do mówienia, ignorowanie i traktowanie bez szacunku, zabranianie przechowywania ważnych pamiątek, wyśmiewanie jej wspomnień, narzucanie pór snu, zniechęcanie do aktywności czy stosowanie ciągłej kontroli,
• przemoc seksualna – tego rodzaju przemocy doświadczają również osoby starsze. Jej sprawcami nie muszą być jedynie członkowie rodziny. Zdarza się, że osoby starsze stają się ofiarami napaści na tle seksualnym. Na przemoc seksualną narażone są również osoby starsze cierpiące na choroby otępienne, także te, które przebywają w instytucjach pomocowych. Jej sprawcami może być zarówno personel, jak i inni podopieczni tychże ośrodków. Czynnikiem sprzyjającym przemocy seksualnej są również stereotypy i błędne przekonania związane z seksualnością osób starszych (osoby starsze nie mogą stać się obiektami przemocy seksualnej). Przemocą seksualną jest również wyśmiewanie seksualności osoby starszej,
• przemoc finansowa w kontekście osób starszych najczęściej polega na używaniu pieniędzy oraz innych dóbr materialnych bez zgody właściciela. Może to być przywłaszczenie, niewłaściwie używanie majątku, nakłanianie do zmiany testamentu czy innych dokumentów prawnych,
• zaniedbywanie – jako efekt niewywiązywania się przez osoby odpowiedzialne ze swoich powinności. O zaniedbaniu mogą świadczyć niedożywienie, brak właściwego leczenia, odleżyny, rany, wysypki, utrata wagi, zaniedbania higieniczne, niewłaściwe warunki do życia czy odmowa wezwania lekarza,
• porzucenie, które może polegać zarówno na przerwaniu opieki i opuszczeniu osoby starszej bez zapewnienia jej pomocy, jak i na pozostawieniu jej np. w centrum handlowym bądź w innym miejscu, w którym nie będzie ona w stanie sama sobie poradzić.

Działania gmin

Bardzo ważne jest prowadzenie przez gminę działań, które zwiększą wiedzę lokalnej społeczności na temat tego, czym jest przemoc, jakie są jej rodzaje i formy, a także konsekwencje. Najczęściej kojarzy się ona bowiem z nadużyciami względem drugiej osoby. Rzadziej wspomina się zaś o tym, że przemocą jest również zaniedbywanie osoby słabszej, zależnej od nas. W kontekście osób starszych warto uświadamiać zarówno jednostki, jak i pracowników różnych organizacji działających na rzecz społeczeństwa, że zaniechanie może być nie mniej szkodliwe niż bezpośrednie krzywdzenie. Istotne jest również informowanie opinii publicznej o regulacjach prawnych w kwestii przeciwdziałania przemocy względem osób starszych.

Bardzo ważne jest również podejmowanie środków zapobiegawczych i minimalizujących ryzyko pojawiania się przemocy wobec seniorów. Istotne może się okazać wdrożenie skutecznego systemu monitorowania zjawiska przemocy oraz nadużyć wobec osób starszych ze szczególnym naciskiem na usprawnianie mechanizmów zgłaszania aktów przemocy przez osoby starsze oraz reagowania na nią.

Ważnym działaniem jest także organizowanie kampanii informacyjnych skierowanych do pracowników ochrony zdrowia. Ich rola w rozpoznawaniu symptomów doświadczanej przez pacjentów przemocy jest nieoceniona. Dobrze jest również organizować kampanie społeczne skierowane do osób starszych celem przełamania ich oporu do zgłaszania przemocy i traktowania jej jak tematu tabu.

Mniej oczywistym, jednak ważnym działaniem powinno być tworzenie pozytywnego obrazu starzenia się i osób starszych oraz umożliwianie im bycia częścią społeczeństwa, np. poprzez udział i pomoc w organizacji lokalnych wydarzeń. Warto opracować i wdrożyć metody zapobiegania izolacji osób starszych. Pozytywną oraz niezbędną praktyką stosowaną przez gminy powinno być też zapewnianie dostępności specjalistów, którzy potrafią wspomóc osoby doświadczające przemocy, w tym osoby starsze.

Maria Engler

Bibliografia:

Błędowski P., Grodzicki T., Mossakowska M., Zdrojewski T. (red. nauk.), (2021). PolSenior 2: Badanie poszczególnych obszarów stanu zdrowia osób starszych, w tym jakości życia związanej ze zdrowiem. Gdańsk:Gdański Uniwersytet Medyczny.

Chimicz D. (2017). Osoby starsze jako ofiary przemocy domowej, w: Agnieszka Lewicka-Zelent (red. nauk.), Przemoc rodzinna. Aspekty psychologiczne, pedagogiczne i prawne, Warszawa.

Fundacja Projekt Starsi, O przemocy wobec osób starszych, https://projektstarsi.pl/documents/projects/konferencja-broszura-dla-starszych.pdf (07.08.2024).

Grzesiak H. (2021). Przemoc seksualna wobec osób starszych, „Praca Socjalna” nr 3(36).

Skoczylas A., Przemoc wobec osób starszych z perspektywy lekarza geriatry, https://www.niebieskalinia.pl/aktualnosci/niebieska-akademia-warszawska/przemoc-wobec-osob-starszych-z-perspektywy-lekarza-geriatry (05.08.2024)