Dzieci i młodzież znajdują się pod presją nieustannej nauki i dobrych wyników, co może doprowadzić do uzależnienia od uczenia się. To uzależnienie ma bardzo podobne objawy do pracoholizmu i może być jego pierwszym etapem. Jakie działania może podjąć gmina, by pomóc w radzeniu sobie z tym, dotąd mało znanym, a już rozpowszechnionym wśród uczniów problemem?
Uzależnienie od uczenia się można zdefiniować, podobnie jak pracoholizm, jako nadmierne zaangażowanie w daną czynność, niekontrolowaną motywację do uczenia się i poświęcanie jej tyle czasu i wysiłku, że zakłóca to funkcjonowanie w innych dziedzinach i przynosi różnego rodzaju szkody (Atroszko, 2015). Uzależnienie od uczenia się pogarsza relacje z innymi – młody człowiek nie ma czasu na znajomości, przyjaźnie czy związek, ponieważ całe jego życie jest skupione na doskonalenie procesu uczenia się, a relacje w tym przeszkadzają. Można tu wyróżnić podstawowe komponenty nałogu i są one zgodne z symptomami uzależnienia według oficjalnych klasyfikacji chorób i zaburzeń ICD-10 i DSM V.
Istota uzależnienia od uczenia się
Uzależnienie od nauki należy odróżnić od tzw. zdrowej czynności uczenia się. Wówczas człowiek, bez wewnętrznego przymusu, angażuje się w zdobywanie nowych wiadomości, osiąga sukcesy i cieszy się z nich, nie ponosi przy tym konsekwencji zdrowotnych i ma czas na odpoczynek. Głównym objawem uzależnienia od uczenia się jest odczuwany przymus, „głód uczenia się” i niepokój, gdy człowiek się nie uczy. Efektem rozwijającego się nałogu zazwyczaj jest obniżenie wyników w nauce, podwyższony poziom stresu i objawy psychosomatyczne jak bóle głowy, brzucha, problemy ze snem i apetytem, również depresja (Atroszko, Atroszko, 2015). O uzależnieniu od uczenia się możemy mówić, gdy pojawiają się typowe symptomy nałogowego zachowania: staje się ono najważniejszą dziedziną życia, źródłem emocji oraz sposobem na radzenie sobie z nimi. Odbywa się to kosztem sfery psychicznej oraz fizycznej i jest kontynuowane nawet po zauważeniu negatywnych konsekwencji.
Ważne, by zwrócić szczególną uwagę, gdy uczeń, oprócz zaniedbywania czasu wolnego, nie toleruje u siebie błędów i bardzo mocno przeżywa nie tylko porażki szkolne, ale też nieosiąganie najwyższych ocen.
Skala zjawiska
Wyniki badań nad występowaniem uzależnienia od nauki wskazują na 8-10 proc. populacji, ale nierozpoznanie problemu i trudności diagnostyczne uprawniają do wyższych szacunków. Badacz zjawiska, psycholog dr Paweł Atroszko (2021), podkreśla, że skala problemu może dotyczyć nawet 15 proc. grupy osób uczących się. Dla porównania – na uzależnienie od gier komputerowych w tej grupie cierpi ok. 2 proc. Choć wstępne badania pokazują, że uzależnienie od uczenia się jest w większym stopniu dotyczy dziewcząt, nie można lekceważyć jego symptomów także u chłopców i młodych mężczyzn, szczególnie w prestiżowych szkołach średnich i na wyższych poziomach kształcenia, np. studiach medycznych czy muzycznych, gdzie wstępne badania wykazały aż 15 proc. osób z takim uzależnieniem.
Przyczyny rozwoju uzależnienia od uczenia się
Powstanie omawianego nałogu jest w dużym stopniu zależne od systemu edukacji i współczesnej presji osiągnięć. Badania wykazują, że w zdecydowanie większym stopniu występuje ono w krajach wysoko rozwiniętych. Niezaprzeczalny jest też wpływ rodziców, którzy sami mogą poddawać siebie presji osiągnięć, a przy tym modelują takie zachowania u dziecka lub wywierają nacisk, by uczyło się jak najwięcej.
Wielu rodziców uważa, że wiadomości zdobywane na poziomie podstawowej edukacji szkolnej są niewystarczające i zapisują dzieci na wiele dodatkowych zajęć, często zresztą proponowanych przez szkołę. Czasami te zajęcia są powiązane z zainteresowaniami syna czy córki, ale często wybierane na zasadzie „bo to się przyda w przyszłości”. Nauka języków czy dodatkowe zajęcia z informatyki wydają się być przydatne i gdy dziecko chętnie na nie uczęszcza, nie ma problemu. Gorzej, gdy rodzic wymusza na dziecku, by kontynuowało rozpoczęte zajęcia, rzekomo dbając o rozwój jego sumienności i odpowiedzialności.
Uzależnieniu od uczenia się sprzyjają też predyspozycje osobowościowe – niskie poczucie własnej wartości, niska odporność na stres. Badania pokazują, że nałóg uczenia może się rozwijać pod wpływem presji zewnętrznej – szkoły, rodziców – ale także wynikać z wewnętrznej potrzeby dziecka, które w ten sposób pragnie podnieść swoje poczucie wartości i zasłużyć na uznanie rodziców i nauczycieli (Atroszko, 2015). Dzieci z uzależnieniem od uczenia się często odczuwają niepokój w czasie wolnym i nawet wtedy starają się uczyć, by poprawić sobie samopoczucie. Ważne jest tu zrozumienie, że każde uzależnienie, także od uczenia się, kształtuje się jako patologiczny sposób radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
Nadmierne poświęcanie uwagi i czasu na doskonalenie procesu uczenia się może rozwijać się jako odpowiedź na konfliktową sytuację rodzinną, presję osiągnięć lub osamotnienie dziecka, gdy rodzice cierpią na przymus pracy. Badania prowadzone nad nałogiem uczenia się wykazały korelację między sytuacją materialną a występowaniem tego uzależnienia. Im gorsza sytuacja materialna, tym większe nasilenie kompulsywnej nauki. Jednak problem zwykle nie dotyczy osób na najniższym poziomie materialnym (Atroszko, Atroszko, 2015).
Uzależnienie od uczenia się a inne zaburzenia
Objawy uzależnienia od nauki współwystępują z pogorszonym funkcjonowaniem psychospołecznym, doświadczaniem wyższych poziomów stresu, problemami zdrowia fizycznego i psychicznego, ogólnie niższą jakością życia oraz gorszymi wynikami w nauce (Atroszko, 2015; Sierota, 2023). Badanie dr Atroszko wykazało, że 90 proc. studentów, u których występują wszystkie objawy uzależnienia od uczenia się, cierpi na zaburzenia lękowe, 80 proc. ma objawy depresji, częściej też (od 8 do 16 razy) występują u nich zaburzenia odżywiania (Pulcyn, 2023; Sierota 2023). Uzależnienie od uczenia się często jest niezauważane, gdyż maskują je inne współwystępujące nałogowe zachowania, które w większym stopniu zwracają uwagę rodziców czy nauczycieli. Wspomniane zaburzenia odżywiania, czy jak wykazały badania (Atroszko i in., 2021), także uzależnienia od korzystania z mediów społecznościowych i zakupów, często występują równolegle z nałogiem uczenia się. Wykazano również, że osoby, które w okresie szkolnym wykazywały objawy uzależnienia od uczenia się, miały tendencję do rozwoju przymusu pracy po rozpoczęciu pracy zawodowej.
Profilaktyka i leczenie uzależnienia od uczenia się
Gminy mają duże możliwości, by podjąć dopasowane do lokalnej społeczności działania profilaktyczne w zakresie przymusu uczenia się czy nadmiarowemu poświęcaniu się pracy. By oddziaływania były efektywne, warto kierować je do rodziców, osób uczących się oraz nawiązać współpracę ze szkołami. Problem uzależnienia od uczenia się zaczyna być poruszany w szkolnych działaniach profilaktycznych, wydaje się, że warto skupić się na grupie rodziców, którzy niestety dość często niechętnie współpracują ze szkołą.
Rodzice
Konieczna jest edukacja w zakresie problemu, wraz z jego konsekwencjami psychicznymi i zdrowotnymi oraz, co bardzo ważne, w efekcie obniżeniem wyników w nauce. Nadal wielu rodziców wywiera zbyt duży nacisk na dzieci, by wkładały w naukę wysiłek często ponad ich możliwości i nie pozwala im swobodnie doświadczać błędów i porażek. Podstawą edukacji współczesnych rodziców jest zwiększanie świadomości, że konieczne jest zachowanie równowagi między uczeniem się a czasem wolnym dziecka. Może to być szczególnie trudne, gdy rodzice sami mają z tym problem.
Dzieci, młodzież, młodzi dorośli
Oddziaływania profilaktyczne w stosunku do dzieci i młodzieży mogą być dwojakie: z jednej strony można zaproponować działania informacyjno-edukacyjne, zwłaszcza dla starszej młodzieży, z drugiej – konieczne jest poszerzanie możliwości atrakcyjnego spędzania wolnego czasu oraz rozwijania pasji dzieci i nastolatków.
Szkoła
Można zaproponować miejscowej szkole spotkania ze specjalistą zajmującym się uzależnieniami od tak cenionych czynności jak nauka, praca czy pasja. Wielu pedagogom, skupionym na osiągnięciach uczniów, może to pokazać nowe horyzonty wychowawczych działań szkoły.
Wskazówki praktyczne
- Podobnie, jak w przypadku uzależnienia od pracy (Sierota, 2024), zapraszając rodziców czy młodzież na dyskusje, filmy czy warsztaty, trzeba zadbać o dostosowaną do potrzeb odpowiednich grup wiekowych, skupiającą uwagę kampanię. Wydaje się, że w przypadku problemów bagatelizowanych, warto zastosować intrygujące zaproszenia, zamiast ujawniania tematu. By pozyskać grupę ryzyka, warto podkreślać możliwość pozyskania nowej wiedzy i umiejętności.
- Broszury tematyczne muszą być przygotowane nie tylko dla osób, które będą brały udział w spotkaniach czy warsztatach, ale dla całej społeczności. Należy bowiem wyjść z założenia, że duża część adresatów działań (grupy ryzyka: rodzice nadmiernie zaangażowani w pracę oraz młodzież z uzależnieniem) po prostu nie skorzysta z zaproszenia.
- Ważne także będą informacje, gdzie szukać pomocy. Gminy mogą zadbać o dostęp w punkcie konsultacyjnym lub zaproszenie specjalisty, który posiada wiedzę i kompetencje w obszarze przeciwdziałania uzależnieniom behawioralnym, w tym od nauki i pracy, podkreślając rangę tych nadal bagatelizowanych problemów.
- Jak wspominałam w innej publikacji na portalu Strategie JST (Sierota, 2024), w działaniach kierowanych do rodziców warto łączyć temat uzależnienia od uczenia się młodzieży z problemem nadmiernego zaangażowania w pracę. Czasem może to być też jedyny motywator, by oderwać zapracowanych rodziców od zajęć, wskazując na konieczność zadbania o dziecko.
- Często – zarówno rodzicom, jak i młodzieży – potrzebny jest praktyczny trening zarządzania czasem (Olejniczak, 2013), by nauczyli się odróżniać wagę zadań i wymagań, zostawiając czas na odpoczynek i rozrywkę.
- W ramach działań profilaktycznych można organizować warsztaty z zastosowaniem wykorzystywanej w leczeniu uzależnienia od pracy metody mindfulness, czyli techniki uważności, które uczą skupiania uwagi na tym, co tu i teraz dzieje się w naszym wnętrzu, na oddechu, spokojnej obserwacji myśli bez oceniania, osłabiają automatyczne, w tym przymusowe reakcje.
Częste współwystępowanie innych uzależnień wraz z uzależnieniem od uczenia się pokazuje konieczność działań profilaktycznych, które dotyczą nie jednego zaburzenia, lecz ich spektrum. Zaobserwowanie u ucznia zaburzeń odżywiania, uzależnienia od korzystania z Facebooka czy Instagrama,a także tendencji do kompulsywnych zakupów np. przez internet, połączone z cechami takimi jak: perfekcjonizm i sumienność (Atroszko, 2015), powinno skłonić do przyjrzenia się również aspektowi uczenia się. Zabiegi profilaktyczne muszą sięgać głębiej, dotykać przyczyn, tendencji do uzależniania, współcześnie znacząco nasilonej.
Wnioski
Uzależnienie od uczenia się nadal jest koncepcją dość słabo zbadaną. Niemniej wyniki dotychczasowych badań dostarczają silnych przesłanek, które wskazują, że jest to zjawisko związane z pogorszeniem funkcjonowania psychospołecznego. Brak leczenia uzależnienia od uczenia się może prowadzić do pogłębienia dysfunkcyjnych sposobów radzenia sobie ze stresem oraz rozwoju pracoholizmu. Wspieranie przez rodziców kompulsywnego uczenia się dziecka ukrywa często problem pracoholizmu jednego bądź obojga rodziców. Gdy wieczorem wracają z pracy, po drodze odbierają z zajęć dodatkowych dziecko, które upewnia się tym sposobem, że tak właśnie jest zorganizowany świat. Warto, by gminy zaangażowały się w profilaktykę tego dość niedawno opisanego, dzięki badaniom naukowym, problemu.
Agata Sierota
Bibliografia:
Atroszko P., Struktura uzależnienia studentów od uczenia się: wybrane czynniki ryzyka, związek ze stresem i strategiami radzenia sobie oraz funkcjonowaniem psychospołecznym, niepublikowana praca doktorska, Gdańsk, 2015.
Atroszko, P., Atroszko, B., Psychospołeczne aspekty zdrowia (red. Nawrocka A. i in.), „Uzależnienie od uczenia się – rozpowszechnienie zjawiska oraz potencjalne oddziaływania terapeutyczne i profilaktyczne”, Gdańsk, 2015, https://open.icm.edu.pl/items/40c660ec-c394-4dab-8972-dcf7bcf714b6 (dostęp 1.07.2024).
Atroszko P., Psycholog: młodzi częściej niż od gier uzależniają się od uczenia. Nałóg ten ma poważne konsekwencje zdrowotne, 2021, https://pulsmedycyny.pl/psycholog-mlodzi-czesciej-niz-od-gier-uzalezniaja-sie-od-uczenia-nalog-ten-ma-powazne-konsekwencje-zdrowotne-1130047 (dostęp 30.06.2024)
Atroszko P., Charzyńska E., Sussman S., Profiles of potential behavioral addictions’ severity and their associations with gender, personality, and well-being: A person-centered approach. Addictive Behaviors, t. 119/2021.
Olejniczak A., Efektywne zarządzanie czasem – wybrane zagadnienia. Marketing Instytucji Naukowych i Badawczych, nr 7/2013.
Pulcyn T., Istotna jest prewencja. Wywiad z dr. P. Atroszko, Świat Problemów, nr 12/2023
Sierota A., Uzależnienie od pracy i uczenia się a zaburzenia odżywiania, Świat Problemów nr 3/2023.
Sierota A., Uzależnienie od pracy – niebezpieczne zjawisko współczesnych czasów. https://www.strategiejst.pl/2024/06/21/uzaleznienie-od-pracy-niebezpieczne-zjawisko-wspolczesnych-czasow/ (dostęp 30.06.2024).
Wojdyło K., Uzależnienie od pracy, Stowarzyszenie Natanaelum Instytut Psychoprofilaktyki i Psychoterapii, Lublin, 2016.