Uzależnienie od pracy – niebezpieczne zjawisko współczesnych czasów

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. daha3131053
daha3131053

Wielu dorosłych poświęca pracy dużą część życia, tłumacząc to względami finansowymi lub chęcią awansu. Niestety, od lat obserwujemy, że praca łatwo staje się nałogiem i wpływa negatywnie na zdrowie i życie rodzinne. Jak gminy mogą pomóc mieszkańcom w radzeniu sobie z tym, często bagatelizowanym problemem?

Pracowitość od zawsze uznawano za zaletę. Jednak, jeśli nasze życie koncentruje się jedynie wokół pracy, może to stać się problemem. Zazwyczaj o pracoholizmie mówimy, gdy proporcje pomiędzy pracą a życiem osobistym są wyraźnie zaburzone1. Nadmierne poświęcanie się życiu zawodowemu może wynikać z różnych przyczyn: pasji, czynników sytuacyjnych i osobowościowych, np. pożądania korzyści materialnych, podniesienia poczucia wartości czy skłonności perfekcjonistycznyc2. Ważny jest też typ wykonywanej pracy, np. pracoholizmowi sprzyjają zawody opierające się na niesieniu pomocy innym, jak lekarz czy psycholog3. Kiedy więc nadmierne zaangażowanie w pracę staje się niebezpieczne?

Uzależnienie od pracy

Z badań CBOS wynika, że zagrożenie pracoholizmem dotyczy 11 proc., czyli ponad 2,5 mln Polaków – najbardziej narażeni są ludzie w wieku 25-44 lata4. Uzależnienie od pracy różni się od innych uzależnień behawioralnych tym, że praca, także nadmierna, jest akceptowana i doceniana przez otoczenie, a nie neutralna, jak np. korzystanie z internetu czy negatywna, jak np. hazard. Natomiast terapeuci, a także wyniki badań potwierdzają, iż poświęcanie pracy dużej ilości czasu kosztem rodziny, odpoczynku oraz innych sfer życia, może nosić symptomy uzależnienia behawioralnego i prowadzić do negatywnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych5.

Na podstawie badań i literatury pracoholizm można uznać za uzależnienie, gdy zaangażowanie w tę czynność staje się patologiczne. Występują wówczas typowe dla uzależnień symptomy:

  • dominacja nałogowej formy zachowania (pracy), koncentracja życia wokół niej,
  • silna potrzeba, przymus jej wykonywania,
  • faktyczna i subiektywna utrata kontroli – człowiek ma wrażenie, że nie potrafi mniej pracować, nawet gdy się o to stara, np. wyjeżdża, by odpocząć, a mimo to pracuje zdalnie,
  • objawy abstynencyjne – szybkie odczuwanie niepokoju, gdy się nie pracuje,
  • wzrost tolerancji – by zmniejszyć niepokój i poprawić samopoczucie, osoba pracuje coraz dłużej,
  • regulowanie emocji za pomocą pracy – celem pracy staje się poprawa samopoczucia, podniesienie własnej wartości, a nie ejej efekty; staje się ona ucieczką od innych problemów np. rodzinnych,
  • pojawiają się negatywne konsekwencje nadmiernej pracy – zdrowotne, psychiczne (stres, rozdrażnienie), społeczne (konflikty z rodziną, otoczeniem), także obniżenie poziomu wykonania pracy – a mimo to sposób jej wykonywania nie ulega zmianie,
  • coraz częstsze informacje od otoczenia na temat (nadmiernego) zaangażowania w pracę i, często, wybuchowa czy agresywna reakcja,
  • nawroty (tzw. mechanizm błędnego koła) – po okresie uregulowania, zmniejszenia czasu pracy następuje nawrót w odpowiedzi, np. na konflikty rodzinne6.

Czy tylko uzależnienie od pracy jest zjawiskiem negatywnym?

Warto być świadomym, że w każdym przypadku nadmierne poświęcanie się pracy, nawet bez spełniania kryteriów uzależnienia, może być szkodliwe dla zdrowia, rozwoju osobistego i relacji z innymi. Jeśli wyraźnie zaburzone są proporcje między czasem zawodowym, rodzinnym, odpoczynkiem i hobby, warto zwrócić na to uwagę i dokonać zmian, zanim doświadczymy negatywnych konsekwencji przeciążenia organizmu. U pasjonatów zaangażowanych w swoją pracę, szczególnie gdy jest ona związana z kontaktami z innymi – co jest bardziej obciążające – często dochodzi do wypalenia zawodowego7. Jeśli mamy poczucie, że pracujemy za dużo lub dostajemy takie informacje od otoczenia, warto zastanowić się, jakie są tego przyczyny lub skorzystać z pomocy terapeutycznej, gdy już dostrzeżemy negatywne konsekwencje swojego nadmiernego zaangażowania w pracę.

Dolegliwości

Badania przeprowadzone w Polsce wskazują, że osoby uzależnione od pracy skarżą się na różnorodne skutki przepracowania i problemy zdrowotne, ale co ciekawe – zazwyczaj nie wiążą tego z pracą[1]8. Często odczuwają bóle głowy, zmęczenie, dokuczają im alergie, bóle w klatce piersiowej, duszności, tiki nerwowe, zawroty głowy, mają problemy z układem pokarmowym (niestrawność, bóle i wrzody żołądka), zaburzenia seksualne itp. Skarżą się na problemy ze snem, nieumiejętność zrelaksowania się, są często hiperaktywni, niecierpliwi, podenerwowani i rozdrażnieni. Mają także problemy z koncentracją uwagi i zapamiętywaniem. Wiele z osób nadmiernie zaangażowanych w pracę odczuwa zmienne nastroje, częste przechodzenie od euforii do depresji. 

            Osoby, które pracują nadmiarowo, doświadczają wyższego poziomu stresu i są mniej zadowolone z życia w porównaniu z osobami, które nie wykazują objawów nałogowego poświęcania się pracy. Skutki uzależnienia od pracy obejmują także problemy w relacjach i w funkcjonowaniu społecznym. 

Rodzina osoby uzależnionej od pracy

Podkreślenia wymaga fakt, że w konflikcie praca–dom nie zawsze da się jednoznacznie określić, co jest przyczyną, a co skutkiem. Badania potwierdzają jednak, że u osób uzależnionych od pracy występują dysfunkcje w rodzinie aktualnej. Trudno określić, czy te dysfunkcje powstają wskutek nadmiernego zaangażowania w pracę członka rodziny, czy są jego przyczyną. Oddziaływania mogą być wzajemne. Rodzina takiej osoby doświadcza licznych problemów w wyniku jej nadmiernego obciążania się pracą: nie dotrzymuje ona obietnic składanych najbliższym, ma zazwyczaj marginalny udział w funkcjonowaniu rodziny i wychowaniu dzieci9. Współmałżonkowie osób uzależnionych od pracy często odczuwają ochłodzenie relacji i rozpadanie się związku, czują się ignorowani, a także manipulowani przez partnerów ich uzasadnieniami dla poświęcania się pracy kosztem rodziny. Mają też poczucie winy z powodu swojego niezadowolenia wobec partnera, który często jest pozytywnie oceniany przez otoczenie. Osoby nadmiernie angażujące się w pracę bywają trudnymi rodzicami, oczekują od dzieci wyłącznie sukcesów. Tymczasem one często przejmują obowiązki nieobecnego rodzica, a w życiu dorosłym nierzadko cierpią na depresję i zaburzenia lękowe10.

Uzależnieni od pracy nie są dobrymi pracownikami

Wbrew pozorom osoby uzależnione od pracy nie są dobrymi pracownikami. Często nie potrafią rozwiązywać problemów we współpracy, uważają, iż praca jest ważniejsza niż relacje społeczne, wywołują konflikty z innymi. Dodatkowo sprzyja temu częste przekonanie o swoich wysokich kompetencjach w porównaniu ze współpracownikami. Niestety, badania wskazują, że często dla osób uzależnionych od pracy podniesienie swojej wartości i uniknięcie porażki są celami ważniejszymi niż efekty wykonania zadania czy dobro firmy. Badania dowiodły, że wbrew pozorom osoby, które wykazują większe skłonności do nadmiarowego angażowania się w pracę, zgłaszają więcej negatywnych emocji związanych z pracą niż inni pracownicy, co przekłada się na jej słabsze efekty11. W konsekwencji osoby te nie przynoszą firmie tyle dobrego, co osoby pracujące z większym umiarem, zachowujące proporcje pomiędzy pracą a życiem osobistym.

Powiązania z innymi uzależnieniami

Osoby uzależnione od pracy żyją w ciągłym napięciu. Nie potrafią też odpoczywać, relaksować się w sposób konstruktywny, mogą więc sięgać po substancje psychoaktywne, np. alkohol czy marihuana12. Badanie CBOS wykazało, że osoby skłonne do uzależnienia od pracy są też podatne na inne uzależnienia behawioralne. 8,9 proc. uzależnionych od pracy ma problem z kompulsywnym kupowaniem, często współwystępuje też uzależnienie od internetu13 oraz zaburzenia odżywiania (zwłaszcza u kobiet)14.

Proponowane działania gmin

Uzależnienie od pracy to ważny obszar koniecznych działań leczniczych i profilaktycznych. Problem zazwyczaj ujawnia się dopiero w leczeniu szpitalnym lub w gabinecie psychologicznym/psychiatrycznym (depresja, inne uzależnienia). Niełatwo dotrzeć do osób dotkniętych tym problemem, bo… są zajęci pracą. Warto jednak spróbować:

  • zorganizować kampanię społeczną „Samą pracą (NIE) żyje człowiek” z billboardami, plakatami, połączoną z promocją aktywności, dbania o zdrowie fizyczne i psychiczne, 
  • mając nadzieję na obecność pożądanych uczestników, można zorganizować spotkanie ze specjalistą pt. „Jak zwiększyć wydajność pracy”, zamiast np. „Szkodliwe skutki pracy”. Na spotkaniu warto dyskutować o zwiększeniu wydajności pracy w kontekście odpowiednich proporcji zaangażowania w życie zawodowe i życie rodzinne, rozrywkę, aktywność i odpoczynek, podając wyniki badań, dotyczące małej wydajności osób nadmiernie angażujących się w pracę, 
  • zorganizować projekcję filmu lub wysłać na maila dorosłym członkom społeczności film na temat uzależnienia od pracy, np. „W chmurach”15 czy „Świat po pracy”16,
  • zaprosić rodziców na spotkanie dotyczące proporcji nauki, zabawy i odpoczynku u dzieci, wspomnieć o możliwości uzależnienia od uczenia się i nawiązać do jednego z ważnych czynników wpływu na rozwój problemu, jakim jest nadmierne angażowanie się w pracę rodziców, 
  • organizując spotkania dla potencjalnie zagrożonych uzależnieniem od pracy, warto pamiętać, że współczesna technologia pozwala na spotkania online, na które łatwiej wygospodarować czas. Warto jednak zadbać o zachęcający tytuł i bonus motywacyjny (np. tańszy karnet na zajęcia sportowe dla uczestników), 
  • skorzystać z usług informatyka przy projektowaniu strony www z odpowiednimi informacjami oraz możliwością kontaktu ze specjalistą, rozesłać linki do tej strony do mieszkańców,
  • poinformować społeczność, np. poprzez ulotki, że w punkcie konsultacyjnym gminy można porozmawiać ze specjalistą także o problemach związanych z pracą, 
  • dobrą inicjatywą może być też zorganizowanie grupy wsparcia dla współmałżonków uzależnionych od pracy, gdzie otrzymywaliby pomoc dla siebie i wskazówki od specjalisty, jak wesprzeć męża czy żonę w uświadomieniu i walce z uzależnieniem, 
  • ponieważ uzależnienie od pracy zawsze występuje łącznie z dysfunkcjami w rodzinie aktualnej, warto, by gmina ułatwiła parom dostęp do terapii rodzinnej, np. organizując ją na terenie ośrodka lub wskazując miejsca uzyskania pomocy.

Istnieje wiele możliwości kreatywnych działań, które gmina może podejmować wobec problemu uzależnienia od pracy. Jak przy każdym uzależnieniu warto zadbać, by oprócz komponentów informacyjno-edukacyjnych uwzględnić aspekt praktyczny – zadbać o możliwości atrakcyjnego, rodzinnego spędzania wolnego czasu, połączone z promocją zdrowego stylu życia.

Wnioski

Choć praktycy od lat opisują objawy i skutki nadmiernego zaangażowania w pracę, nadal oficjalnie nie jest ono uznane za zaburzenie czy uzależnienie – ani w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11, ani w Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych DSM-5. Znaczenie ma tu brak zgody badaczy zagadnienia co do terminologii i diagnostyki. Nie ulegajmy jednak pokusie bagatelizowania tego problemu jako mniej szkodliwego od innych uzależnień. Pamiętajmy, że warto finansować działania związane z profilaktyką uzależnienia od pracy, gdyż mają one szerszy zakres i są powiązane z profilaktyką uzależnień współwystępujących, jak alkoholizm, uzależnienie od internetu i kompulsywne zakupy oraz z profilaktyką depresji. Warto też, by w społecznościach lokalnych zadbać o podobny i powiązany z uzależnieniem od pracy problem uzależnienia od uczenia się, często występujący u dzieci i młodzieży.

Agata Sierota

  1. M. Lizis-Młodożeniec (2014). Co to jest pracoholizm? „Świat Problemów”, nr 2, s. 10-13. ↩︎
  2. https://uzaleznieniabehawioralne.pl/pracoholizm/pasja-pracy-obsesja-kompulsja-czy-uzaleznienie/ ↩︎
  3. J. Paluchowski, E. Hornowska (2021). O pojęciu pracoholizmu, Wyd. Rys, Poznań. ↩︎
  4. CBOS, Oszacowanie rozpowszechnienia oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących hazardu i innych uzależnień behawioralnych – edycja 2018/2019 raport z badań. ↩︎
  5. K. Wojdyło (2016), Uzależnienie od pracy. Teoria. Diagnoza. Psychoterapia, Wyd. Stowarzyszenie Natanaelum, Instytut Psychoprofilaktyki i Psychoterapii, Lublin. ↩︎
  6. D. Malinowska (2017). Kiedy praca szkodzi? Wskazówki dla terapeutów pracujących z osobami nadmiernie angażującymi się w pracę. Warszawa: Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii; Fundacja ETOH. ↩︎
  7.  https://psychoterapia.org/wypalenie-zawodowe ↩︎
  8.  J. Paluchowski, E. Hornowska (2021), tamże.  ↩︎
  9. J. Paluchowski, E. Hornowska (2003). Pracoholizm a system wartości i uwarunkowania temperamentalne. W: A.Witkowski (red.). Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu, s. 295-319. ↩︎
  10.  J. Paluchowski, E. Hornowska (2021), tamże. ↩︎
  11.  https://www.eurekalert.org/news-releases/1008942 ↩︎
  12. https://uzaleznieniabehawioralne.pl/strefa-profesjonalistow/pracoholizm-a-neurotyzm/ ↩︎
  13. CBOS, 2018/2019, tamże. ↩︎
  14. https://uzaleznieniabehawioralne.pl/zaburzenia-odzywiania/zdaniem-ekspertow-zaburzenia-odzywiania/uzaleznienie-od-pracy-a-zaburzenia-odzywania-skad-zwiazek-wywiad-z-ekspertem/ ↩︎
  15. https://uzaleznieniabehawioralne.pl/pracoholizm/w-chmurach-czyli-temat-pracoholizmu-w-filmie/ ↩︎
  16. https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/globalne-uzaleznienie-swiat-po-pracy-od-piatku-w-kinach-studyjnych ↩︎