Nałogowemu kupowaniu ulegają nie tylko osoby dorosłe, ale także nastoletnie dzieci, którym rodzice dają dostęp do karty kredytowej i nie kontrolują ich wydatków. Jak gminy mogą zapobiegać rozwojowi tego uzależnienia i pomagać mieszkańcom w radzeniu sobie z tym, często bagatelizowanym zagrożeniem?
Szacuje się, że w Polsce problem kompulsywnego kupowania dotyczy ok. 3,7 proc. populacji. Odsetek nastolatków w wieku 15–17 lat, które wykazują symptomy problemowego kupowania, wzrósł z 8,5 proc. w 2015 roku do 14,1 proc. w roku 2019 (CBOS, 2019). Tendencje do kompulsywnych zakupów może mieć 15,9 proc. dziewcząt i 12,3 proc. chłopców (wzrost z 2,4 proc. w 2015 roku). To pokazuje, że obecnie obie płcie mogą w podobnym stopniu zmagać się z tym problemem.
Nałogowe robienie zakupów przez młodzież często jest traktowane pobłażliwie, jako impuls, podążanie za modą, chęć podobania się innym czy nieumiejętność gospodarowania pieniędzmi. Nierzadko sami rodzice, nadmiernie otaczając się drogimi przedmiotami, podkreślając wartość pieniądza, modelują u dzieci styl życia oparty na posiadaniu. To ważny czynnik, sprzyjający ryzyku kompulsywnego kupowania u nastolatka.
Jeśli chodzi o świadomość problemu, młodzież jest zazwyczaj zapoznawana z tematyką uzależnień behawioralnych, w tym uzależnienia od zakupów, w ramach szkolnych programów profilaktycznych. Aby wspomóc ich skuteczność, konieczne są odpowiednie działania rodziców. Nie zawsze korzystają oni z możliwości udziału w podobnych programach proponowanych przez szkołę. Dlatego też istnieje potrzeba, by działania profilaktyczne podejmowane przez gminy, dotyczące przymusu kupowania i innych uzależnień behawioralnych, były kierowane zwłaszcza do rodziców nastolatków.
Obszary tematyczne działań gmin
Zakres gminnych działań wobec uzależnienia nastolatków od zakupów powinien dotyczyć aspektu profilaktycznego i leczniczego. Konieczne jest uświadomienie problemu rodzicom, zaprezentowanie objawów kompulsywnego kupowania, przedstawienie możliwych konsekwencji oraz wskazanie kierunków działań profilaktyki i leczenia. Podczas spotkań ze specjalistą uzależnień, dyskusji, warsztatów dla rodziców ilustrowanych projekcją filmową, warto opierać się nie tylko na teorii, ale zachęcać do dzielenia się zdobytą dotychczas wiedzą i doświadczeniem. Można zaprosić na spotkanie w gminnym ośrodku rodzica, który ma za sobą podobny problem z nastolatkiem. Warto, by w punkcie konsultacyjnym nie zabrakło psychologa, który także doradzi w kwestii kompulsywnych zakupów nastolatka. Rodzic powinien dostać konkretne informacje – gdzie ma się zwrócić, gdy dostrzeże sygnały ostrzegawcze u swojego dziecka bądź zauważy takie symptomy u siebie.
Kupowanie impulsywne i kompulsywne
Warto, by rodzice, obserwując zakupowe zachowania swoich dzieci, potrafili zauważyć i odróżnić zachowania impulsywne i kompulsywne. Kupowanie impulsywne ma miejsce zazwyczaj pod wpływem bodźców zewnętrznych: nastolatek widzi przedmiot, który mu się podoba i niezależnie od ceny czy związanych z tym konsekwencji, kupuje. Jeśli dzieje się tak sporadycznie, nie stanowi to większego problemu. Kupowanie impulsywne może jednak przekształcić się w kupowanie kompulsywne (Rowicka, 2015). Nabywane są wtedy często przedmioty niepotrzebne, jedynie dla samych odczuć podczas zakupów. Można to określić jako przymus takiego działania, które ma na celu zniwelowanie napięcia, złego samopoczucia niż posiadanie danego przedmiotu (Cierpiałkowska, Grzegorzewska, 2018).
Kompulsywne kupowanie zwykle zaczyna się niepostrzeżenie, od poprawiania sobie nastroju, zakupów dokonywanych w towarzystwie rówieśników. Nastolatki zapominają wówczas o problemach, czują się dowartościowane przez posiadanie modnych przedmiotów czy ubrań. Z czasem wyprawa na zakupy przysparza dziecku nie tylko pozytywnych emocji. Kiedy coś mu przeszkodzi, odczuwa złość, zdenerwowanie, niepokój. Po zakupie przychodzi chwilowa ulga, spada napięcie, jednak szybko pojawia się rozdrażnienie, poczucie winy i przygnębienie. Przychodzi świadomość, że dane rzeczy są niepotrzebne, a nawet się nie podobają. Są rzucane w kąt lub ukrywane przed domownikami. Jednak, gdy powraca napięcie (np. pojawia się trudna sytuacja życiowa), nastolatka/nastolatek próbuje zmniejszyć stres i znowu planuje zakupy (Węgrzecka-Giluń, 2013).
Sygnały ostrzegawcze
Warto uświadomić rodzicom, że znajomość objawów uzależnienia od zakupów i pierwszych sygnałów ostrzegawczych może zapobiec dalszemu rozwojowi zaburzenia. Trzeba wówczas szczerze porozmawiać z dzieckiem lub skorzystać z pomocy specjalisty. Niepokojące mogą być występujące i powtarzające się zachowania:
- dziecko coraz więcej czasu spędza na zakupach (galerie, internet), gdy nie ma pieniędzy uprawia „window shopping” – ogląda, przymierza lub nawet tylko przebywa w pobliżu atrakcyjnych, drogich i nieosiągalnych cenowo towarów,
- ma nowe rzeczy, których pochodzenie niejasno tłumaczy lub zaniża ich ceny,
- nie potrafi wytłumaczyć, po co kupiło daną rzecz, reaguje złością lub przesadnie się tłumaczy,
- ukrywa w domu zakupione rzeczy, nawet nierozpakowane lub z metkami,
- wydaje pieniądze przeznaczone na inne cele, przekracza limity ustalone z rodzicami na karcie kredytowej, pożycza, kradnie pieniądze,
- staje się bardziej rozdrażnione, niespokojne, częściej wchodzi w konflikty,
- porzuciło dawne pasje i zainteresowania, interesują je tylko zakupy,
- pojawiły się problemy szkolne, problemy z koncentracją, zaniedbywanie nauki, wagary – tak, by mieć jak najwięcej czasu na planowanie zakupów i zdobywanie na nie pieniędzy,
- dziecko nie zmienia zachowania pomimo rozmów na ten temat i doświadczanych negatywnych konsekwencji.
Jeśli rodzic dostrzega wyraźne sygnały ostrzegawcze, powinien skonsultować się ze specjalistą uzależnień, który oceni wagę problemu i udzieli wskazówek, jak postępować.
Kompulsywne zakupy mogą także prowadzić do podejmowania innych zachowań ryzykownych: nadużywania substancji psychoaktywnych (alkohol, dopalacze), kradzieży, a nawet prostytucji. Badanie CBOS (2019) potwierdziło zjawisko współwystępowania uzależnień behawioralnych – 15,1 proc. osób przejawiających symptomy uzależnienia od zakupów wykazywało objawy uzależnienia od internetu. Czynnikami ryzyka kompulsywnych zakupów u uczniów są również inne zachowania nałogowe, takie jak impulsywne objadanie się i uzależnienie od uczenia się (Atroszko, 2015). W przypadku młodych osób, w wyniku rozwoju kompulsywnego kupowania rozwijają się nieprawidłowe reakcje radzenia sobie ze stresem, kosztem rozwoju konstruktywnych technik (Koryczan i in., 2017).
Przyczyny nałogowego kupowania
Niewątpliwiew rozwoju kompulsywnego kupowania ważne są wzorce zachowań rodziców. Duże znaczenie przypisuje się też traumatycznym przeżyciom i zaniedbaniom w dzieciństwie. Dzieci i młodzież tym chętniej zanurzają się w świat reklamowych fantazji, marząc o posiadaniu wartościowych przedmiotów, im bardziej czują się niekochane i nieakceptowane w rodzinie. Rodzice mają szansę korygować lub wzmacniać oddziaływanie reklam. Ważne przy tym, jak w rodzinie są wydawane, zarabiane i oszczędzane pieniądze – czy pełnią funkcję nagrody w wychowaniu lub środka do okazywania uczuć.
Istotną rolę pełnią też predyspozycje osobowościowe dziecka, m.in. słaba kontrola impulsów i niska samoocena, zaburzenia afektywne związane z regulacją emocji (Leśniak, 2022). Bywa, że impulsywne zakupy u młodych osób mogą być w niektórych przypadkach przejawem fazy hipomanii lub manii w rozwijających się zaburzeniach dwubiegunowych, które są diagnozowane u coraz młodszych osób (Sierota, 2023). Stąd, przy dostrzeganiu objawów kompulsywnego kupowania, tak ważna jest konsultacja ze specjalistą.
Wskazówki dla rodziców
Zachowania rodziców mogą zapobiegać lub zwiększać ryzyko rozwoju nieprawidłowych nawyków dotyczących zakupów:
- nie dawaj prezentów za każdym razem, gdy chcesz pocieszyć dziecko. Uczy to, że nowe przedmioty to sposób na poradzenie sobie z frustracją,
- nie zabieraj dziecka na zakupy dla rozrywki, ale w określonym celu,
- gdy dziecko domaga się nowej rzeczy, przypomnij mu, ile rzeczy już ma i zwracaj uwagę na to, co dziecko wybiera. Gdy ma rzecz podobną w domu, przypomnij mu o tym,
- podawaj powód odmowy zakupu,
- gdy kieszonkowe nastolatka nie jest zbyt wysokie, musi nauczyć się rozsądnie je wydawać. Nie dawajmy dostępu do kart kredytowych, których używanie sprzyja niekontrolowanym zakupom,
- nastolatka warto uczyć planowania budżetu i spłacania zobowiązań (np. gdy pożyczył pieniądze od kolegi),
- gdy sygnały ostrzegawcze, świadczące o uzależnieniu od zakupów są wyraźne, trzeba udać się do specjalisty zajmującego się uzależnieniami behawioralnymi lub skorzystać z telefonu zaufania przy Instytucie Psychologii Zdrowia PTP – 801-889-880 – przeznaczonego dla osób z problemami wynikającymi z uzależnień behawioralnych oraz ich bliskich (w godz. 17–22). Pomoc on-line można otrzymać w poradni internetowej www.uzależnieniabehawioralne.pl
Wnioski
W zapobieganiu i pomocy w przypadku kompulsywnego kupowania nastolatków, ogromną rolę odgrywają rodzice. Zwiększenie ich wiedzy w tym zakresie oraz praktyczne wskazówki, jak działać, mogą znacznie ograniczyć rozwijające się zjawisko nałogowych zakupów u młodych osób. Warto, by gminy zachęcały rodziców do udziału w programach profilaktycznych i same kierowały działania do tej grupy, by zapobiec rozwojowi tego coraz bardziej popularnego u młodzieży uzależnienia.
Agata Sierota
Bibliografia
Atroszko P. (2015), Struktura uzależnienia studentów od uczenia się: wybrane czynniki ryzyka, związek ze stresem i strategiami radzenia sobie oraz funkcjonowaniem psychospołecznym, niepublikowana praca doktorska, Gdańsk: UG.
CBOS (2019). Oszacowanie rozpowszechniania oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących hazardu i innych uzależnień behawioralnych – edycja 2018/2019. Raport z badań, Warszawa.
Cierpiałkowska M., Grzegorzewska L. (2018). Uzależnienia behawioralne. Warszawa: PWN.
Koryczan, P., Sęktas, M., Dybczak, L., Malicka, K. (2017). Uzależnienie od zakupów – przegląd badań. W: J. Nyćkowiak & J. Leśny (red.), Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce – Nauki humanistyczne i społeczne. Część IV (s. 79–84). Poznań, Polska: Młodzi Naukowcy.
Leśniak J. (2022). Inne uzależnienia behawioralne i zaburzenia nawyków. W: S. Jakima, A. Mosiołek (red.). Zaburzenia behawioralne i zaburzenia nawyków, 73-88.
Rowicka M. (2015). Uzależnienia behawioralne. Warszawa: Preaesterno
Rowicka M. (2019). Skuteczna profilaktyka uzależnień behawioralnych. Warszawa: ORE. Sierota A. (2023). Uzależnienia w zaburzeniach dwubiegunowych. „Świat Problemów”, 11.