Ile czasu dzieci spędzają w towarzystwie urządzeń ekranowych? To coraz trudniejsze do policzenia. Niełatwo stwierdzić, ile czasu łącznie zajmuje nagminne zerkanie na smartfon, aby sprawdzić powiadomienie, odpisać na wiadomość czy skontrolować liczbę polubień udostępnionego posta. Niezaprzeczalne jest jednak to, że urządzenia ekranowe oraz internet mają dla dzieci i nastolatków ogromne znaczenie.
Dzieci powszechnie korzystają z urządzeń ekranowych. Smartfony, tablety, komputery, smartwatche są dla nich tak naturalnymi urządzeniami, jak pralka, kuchenka czy odkurzacz. Ma to oczywiście dobre i złe strony. W czasie pandemii dzieci mogły uczestniczyć w zajęciach szkolnych właśnie dzięki urządzeniom ekranowym. Pozwalają one również zdobywać ważne i potrzebne informacje oraz utrzymywać kontakt z bliskimi, kiedy są daleko. Z wielu badań wynika jednak, że używanie urządzeń cyfrowych przez dzieci i młodzież w nieprawidłowy sposób ma negatywny wpływ na ich rozwój i zdrowie.Naukowcy zaznaczają, że wciąż zbyt mało wiemy na temat wpływu urządzeń ekranowych na rozwój dzieci i nastolatków. Mimo to wnioski płynące z badań sugerują dużą ostrożność oraz stosowanie się do zaleceń specjalistów.
Na czym polega nieprawidłowe korzystanie z urządzeń ekranowych?
Zarówno dorośli, jak i dzieci mają wiele powodów, by korzystać z urządzeń ekranowych. Tyle tylko, że dzieci ponoszą większe koszty nadmiernego korzystania z urządzeń z dostępem do sieci. Po czym poznać, że dzieci używają tych urządzeń w sposób nieprawidłowy? Oto sygnały, które mogą o tym świadczyć:
- Dziecko traci kontrolę nad tym, ile czasu spędza na korzystaniu z urządzeń ekranowych. Używa ich bardzo intensywnie i ma duże problemy, by je odłożyć. W związku z tym nie przestrzega zasad i umów nawet, gdy brało udział w ich ustalaniu. Dziecko może np. grać w gry wideo lub oglądać krótkie filmiki (shorty) w nocy, kiedy wszyscy śpią. Może również opuszczać ostatnie lub pierwsze lekcje w szkole, aby mieć więcej czasu na ulubione aktywności online. O problemie świadczy duża trudność w zaplanowaniu czasu korzystania z urządzeń – nawet, jeśli intencje dziecka są dobre i faktycznie planuje ono danego dnia spędzić przed komputerem „tylko chwilę”. Rodzice mogą również zauważyć, że czas przebywania dziecka w wirtualnym świecie ulega stałemu wydłużaniu. Warto znać zalecenia specjalistów w kontekście czasu używania urządzeń ekranowych:
- do drugiego roku życia dzieci nie powinny w ogóle z nich korzystać. Mowa tu również o włączonym w tle telewizorze,
- od drugiego do piątego roku życia – do godziny dziennie,
- starsze dzieci i młodzież mogą korzystać z urządzeń ekranowych przez maksymalnie dwie godziny dziennie. Oczywiście, w przypadku nastolatków czas ten często ulega wydłużeniu i nie musi to od razu oznaczać problemowego korzystaniu z technologii cyfrowych. Warto jednak pamiętać o zaleceniu nieprzekraczania wspomnianych dwóch godzin dziennie. To zwiększy szanse na to, że korzystanie z urządzeń ekranowych nie będzie miało wpływu na inne ważne dla rozwoju młodego człowieka aktywności.
- Sposób, w jaki dziecko korzysta z urządzeń ekranowych negatywnie wpływa na jego życie. Może się to przejawiać w różny sposób. Dziecko może stracić zainteresowanie dotychczasowymi pasjami i aktywnościami, które dawały mu satysfakcję. Czas, który wcześniej przeznaczało np. na czytanie książek lub komiksów, teraz poświęca na scrollowanie mediów społecznościowych. Jeśli wcześniej wychodziło regularnie z domu, aby spotkać się z przyjaciółmi i wspólnie pograć w piłkę, teraz może chcieć wyłącznie grać na ekranie. Problematyczne korzystanie z urządzeń ekranowych przejawia się często ograniczeniem kontaktów towarzyskich i zaniedbywaniem aktywności ważnych dla zdrowia i rozwoju. Co prawda one różnią się w zależności od wieku dziecka, jednak można uznać, że każdy młody człowiek potrzebuje relacji i kontaktu z innymi (w świecie realnym), aktywności ruchowej, najlepiej na świeżym powietrzu, poznawania świata wszystkimi zmysłami, odpoczynku, prawidłowego odżywiania się oraz snu. Nadmierne korzystanie z urządzeń ekranowych często prowadzi do zaniedbywania potrzeb związanych z tymi sprawami. Można to poznać po tym, że dziecko cierpi np. na skutek słabszej kondycji fizycznej, nadwagi, niewyspania, zmęczenia czy poczucia osamotnienia płynącego z pogorszenia się relacji z rodziną i rówieśnikami. Innym objawem negatywnego wpływu nadmiernego korzystania z urządzeń ekranowych na życie dziecka jest pogorszenie się wyników w nauce i obniżenie zainteresowania eksplorowaniem świata. Dla dziecka urządzenia ekranowe mogą stać się sposobem na ucieczkę od trudnych emocji i problemów. Uciekanie nie pomaga jednak w znalezieniu konstruktywnych sposobów na poradzenie sobie z nimi, co zwykle prowadzi do pogłębiania się i nawarstwiania problemów.
- Nastrój i samopoczucie dziecka zależą od korzystania z urządzeń ekranowych. Dziecko może czuć niepokój, przygnębienie, rozdrażnienie czy złość w chwilach, gdy ma ograniczoną bądź odebraną możliwość korzystania z urządzenia ekranowego. W czasie, gdy możliwość ta pojawia się, nastrój także się poprawia. Z tą kwestią wiążą się ataki agresji czy rozpaczy w sytuacjach, gdy rodzic nie zgadza się na skorzystanie z tabletu, komputera czy smartfona bądź prosi, by dziecko odłożyło już urządzenie.
Czynniki zwiększające ryzyko nieprawidłowego korzystania z urządzeń ekranowych
Co oczywiste, ludzie różnią się od siebie poziomem podatności na podejmowanie ryzykownych i niekorzystnych dla nich zachowań – dotyczy to również dzieci i nastolatków. Istnieją czynniki, które sprawiają, że dziecko jest bardziej narażone na używanie urządzeń ekranowych w sposób nieprawidłowy.
Jednym z takich czynników są indywidualne cechy i przeżycia dziecka. Pierwszą grupą dzieci bardziej narażonych na omawiane zagrożenia są te, które zmagają się z problemami zdrowia emocjonalnego, np. zaburzeniami depresyjnymi lub lękowymi. Mogą one sięgać po urządzenia ekranowe, aby złagodzić napięcie i odwrócić uwagę od swoich problemów. Nieprawidłowe korzystanie z urządzeń ekranowych pogłębia zaburzenia zdrowia emocjonalnego. Dzieci z niską samooceną i niskim poczuciem własnej wartości również chętnie uciekają w świat wirtualny. Tam, np. odgrywając określone role w grze bądź tworząc zmyślony wizerunek w mediach społecznościowych, mogą poczuć się piękne, potężne, bystre, odważne czy godne podziwu.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) to kolejny czynnik ryzyka. Jedną z cech tego zaburzenia jest impulsywność, czyli skłonność do szybkich i nieprzemyślanych działań. Osoby z ADHD często poszukują silnych bodźców. Może się to w łatwy sposób przełożyć na nadmierne oraz ryzykowne korzystanie z urządzeń ekranowych. Dzieci z trudnościami w skupianiu uwagi są bardziej narażone na uzależnienie od tych urządzeń. Dzieje się tak m.in. dlatego, że stymulujące działanie czynności podejmowanych w przestrzeni wirtualnej pomaga im się skoncentrować.
Kolejnym czynnikiem są nieprawidłowe relacje lub poważne problemy w rodzinie, brak bliskości emocjonalnej, chłodne stosunki między rodzicem a dzieckiem. Dzieci, które są zaniedbywane – zarówno w kwestii podstawowych potrzeb, jak i potrzeb emocjonalnych – częściej korzystają z urządzeń ekranowych w nieprawidłowy sposób. Z jednej strony dzieje się tak dlatego, że opuszczone dziecko szuka sposobu na wypełnienie pustki, z drugiej dlatego, że zaniedbujący rodzice rzadziej podejmują wysiłek, by kontrolować i korygować to, co dziecko robi w wolnym czasie. Dzieci i nastolatki, które czują się samotne, mogą chętniej korzystać z gier online przeznaczonych dla wielu użytkowników (multiplayer), ponieważ w trakcie gry mogą rozmawiać bądź czatować z innymi graczami. Takie dzieci często deklarują, że najlepszych przyjaciół mają właśnie w świecie wirtualnym.
Niektóre badania wskazują na to, że dzieci, które mają problemy szkolne oraz w relacjach z rówieśnikami, częściej używają urządzeń cyfrowych w szkodliwy sposób. W przypadku obu tych czynników może dojść do swego rodzaju błędnego koła. Nadmierne i nieprawidłowe korzystanie z urządzeń ekranowych będzie prowadzić do nasilenia niepowodzeń w szkole oraz w relacjach rówieśniczych, a te z kolei będą popychały dziecko do jeszcze częstszego uciekania w świat wirtualny.
Hilarie Cash i Kim McDaniel w książce „Dzieci konsoli. Uzależnienie od gier” piszą o tym, że problem nadmiernego korzystania z urządzeń ekranowych dotyczy również dzieci, które mają tendencję do nudzenia się. Bajki, gry i inne podobne aktywności stanowią bardzo silny pozytywny bodziec oraz szybkie i łatwo dostępne antidotum na nudę.
Zagrożenia płynące z nadmiernego i nieprawidłowego korzystania z urządzeń ekranowych
Do skutków intensywnego korzystania z ekranów można zaliczyć:
- Wady postawy i problemy zdrowia fizycznego – zbyt duża ilość czasu spędzanego w pozycji siedzącej oraz zbyt mała aktywność ruchowa prowadzą do nieprawidłowego rozwoju układu kostnego i osłabienia mięśni głębokich. Nieprawidłowa, utrzymująca się przez wiele godzin postawa ciała przyjmowana przed komputerem, tabletem czy telefonem prowadzi do problemów z kręgosłupem, np. do zwyrodnienia odcinka szyjnego. Nadmierne korzystanie z ekranów przyczynia się również do problemów ze wzrokiem. Badacze mówią o związku między wielogodzinnym korzystaniem z ekranów a obniżającą się kondycją fizyczną dzieci i otyłością. Nadużywanie technologii cyfrowych prowadzi także do przeciążenia układu nerwowego, co przekłada się m.in. na problemy ze snem i utrzymaniem prawidłowego rytmu dobowego. Na jakość snu negatywnie wpływa również niebieskie światło emitowane przez ekrany. Zbyt intensywne korzystanie z urządzeń ekranowych może mieć wpływ na różne obszary rozwoju dziecka. Istnieją badania potwierdzające, że duża ekspozycja na ekrany może prowadzić np. do gorszego rozwoju obszarów mózgu odpowiedzialnych za funkcje językowe. Pogorszeniu może ulegać również rozwój motoryki małej i dużej.
- Problemy z koncentracją uwagi oraz nadmierna pobudliwość – mózg dziecka przyzwyczaja się do dynamicznych, szybko zmieniających się bodźców. Trudno mu później skoncentrować się na mniej intensywnych sytuacjach, które mają miejsce w świecie rzeczywistym. Takie dzieci szybko się nudzą i tracą cierpliwość. Neurolog Gary Small pisze o zjawisku, jakim jest trwałe częściowe rozkojarzenie uwagi. Polega ono na tym, że młody człowiek nadmiernie korzystający z nowych technologii zwraca uwagę na wszystko, bez skupiania jej na czymkolwiek przez dłuższy czas. „Nie ma czasu” na refleksję bądź dogłębne przeżycie danej sytuacji.
- Lęk i agresja – układ nerwowy dzieci i nastolatków nie jest w pełni dojrzały, co sprawia, że trudno im opanować silne emocje wywoływane przez aktywność podejmowaną na urządzeniach ekranowych. Agresja może pojawiać się również wtedy, kiedy dziecko musi odłożyć tablet czy telefon bądź wyłączyć komputer.
- Rezygnacja z czynności podejmowanych offline – urządzenia ekranowe dostarczają dzieciom silnych, atrakcyjnych bodźców. Intensywnie stymulowany jest układ nagrody w mózgu. Częste wystawianie się na takie bodźce skutkuje niechęcią do podejmowania aktywności, które wymagają systematyczności i dłuższego zaangażowania, a nagroda w postaci efektu tych działań jest odroczona.
- Niepowodzenia w relacjach społecznych – częste i nieprawidłowe korzystanie z urządzeń ekranowych zaburza nabywanie kompetencji społecznych. Spędzanie zbyt długiego czasu przed ekranami utrudnia również prawidłową socjalizację. Niektóre dzieci i nastolatki realizują potrzebę kontaktów towarzyskich głównie online. Warto wiedzieć, że rozmawianie przez telefon, czatowanie czy wspólne granie daje jedynie ułudę bliskości. W rzeczywistości potrzeba relacji może być w pełni zaspokojona, kiedy większość kontaktów odbywa się „na żywo”. Dzieci nadmiernie korzystające z ekranów mogą również wykształcić nawyk szukania ukojenia w aktywności w sieci zamiast w zdrowych i wspierających relacjach.
- Kontakt z niebezpiecznymi treściami – młody człowiek, który korzysta z internetu i urządzeń ekranowych bez kontroli rodzica, jest narażony na kontakt ze szkodliwymi treściami – pornografią, treściami zawierającymi przemoc, wulgaryzmy, mowę nienawiści, fake newsami czy niebezpiecznymi grupami społecznymi. Może to prowadzić do pojawienia się lęków, trudności z zasypianiem, obniżonego nastroju, ale i do kształtowania nieprawidłowego obrazu świata, relacji i nawyków. Dzieci są również narażone na działania oszustów internetowych.
- Grooming – zjawisko polegające na uwodzeniu dzieci poprzez zaprzyjaźnianie się z nimi i budowanie więzi emocjonalnej. Celem zwykle jest wykorzystanie seksualne dziecka. Po zdobyciu jego zaufania osoba uwodząca nakłania je do wysłania intymnych zdjęć czy nagrań lub do spotkania. Do groomingu często dochodzi za pośrednictwem mediów społecznościowych, czatów lub gier typu multiplayer.
- Seksting – zjawisko to polega na wysyłaniu i otrzymywaniu wiadomości o charakterze seksualnym za pomocą urządzeń ekranowych. Takie działania mogą mieć poważne konsekwencje. Zdjęcia dziecka mogą zostać upublicznione bądź wykorzystane przez pedofilów.
- Cyberprzemoc – dziecko może jej doświadczyć w formie obrażania, gróźb i szantażu bądź kradzieży tożsamości, prześladowania, wykluczania, np. z klasowej konwersacji grupowej, upubliczniania jego tajemnic, publikowania obraźliwych i ośmieszających treści na jego temat.
- Syndrom FOMO – określeniem tym (od ang. fear of missing out) opisuje się osoby korzystające z portali społecznościowych, które odczuwają silny lęk przed tym, że mogą przegapić coś, co się tam dzieje, zostać pozbawione stałej łączności z innymi, nie dowiedzieć się o ważnym dla nich wydarzeniu itd. Takie osoby wkładają bardzo wiele energii w to, by stale być na bieżąco.
- Rozwój uzależnienia – nadmierne korzystanie z urządzeń ekranowych może prowadzić do rozwoju zachowań nałogowych. Rozwijają się one przez dłuższy czas i mają poważne konsekwencje dla zdrowia i rozwoju dziecka.
Jakie działania może podjąć gmina?
Gmina może wskazywać i realizować działania mające na celu ochronę dzieci i młodzieży przed zagrożeniami płynącymi z nieprawidłowego korzystania z urządzeń ekranowych. Z całą pewnością warto zadbać o prowadzenie edukacji w obszarze profilaktyki tych problemów. Ważnymi punktami takiej profilaktyki powinno być zadbanie o bliskie i zdrowe relacje w rodzinie oraz poszerzanie wiedzy rodziców na temat psychologii dziecka.
Innymi działaniami profilaktycznymi może być pomoc w rozwijaniu przez dzieci prawidłowego poczucia własnej wartości oraz kompetencji emocjonalno-społecznych. Gminy mają również możliwość organizowania dla dzieci i młodzieży ciekawych form spędzania czasu wolnego.
Warto prowadzić działania edukacyjne dla rodziców, dzieci i nastolatków na temat zagrożeń płynących z nieprawidłowego korzystania z urządzeń ekranowych. Istotne jest także umożliwienie dzieciom i ich opiekunom wsparcia psychologicznego, gdy w rodzinie pojawiają się problemy, nie tylko w zakresie korzystania z urządzeń ekranowych. Gminy mogą udostępniać miejsca dla spotkań grupy wsparcia np. dla rodziców, których dzieci korzystają z urządzeń ekranowych w sposób problemowy, zadbać o dostępność specjalisty, zachęcać do korzystania z grup wsparcia i innych form pomocy.
Maria Engler
Bibliografia:
Cash H., McDaniel K. (2014). Dzieci konsoli. Uzależnienie od gier. Poznań.
Pisarska A. Co sprzyja nadmiernemu korzystaniu przez dzieci i młodzież z Internetu?,https://pierwszekroki.net/co-sprzyja-nadmiernemu-korzystaniu-przez-dzieci-i-mlodziez-z-internetu/ (dostęp: 05.06.2024 r.)
Taper A.E. (2021). Twoje dziecko w sieci. Przewodnik po cyfrowym świecie dla czasami zdezorientowanych rodziców. Kraków.
Wojtasik Ł. (2022). Nadużywanie ekranów przez dzieci i młodzież. Jak sobie radzić z problemem – poradnik dla nauczycielek, nauczycieli i rodziców, Fundacja Orange. Warszawa.