Media społecznościowe a zdrowie emocjonalne dzieci i młodzieży

Prawidłowe korzystanie z portali społecznościowych przez młodych to ważny obszar działań profilaktycznych. Gminy mają możliwość wpływania na edukację dzieci, ale i dorosłych, w tym zakresie – mogą organizować spotkania ze specjalistami czy kampanie społeczne przestrzegające przed zagrożeniami. A tych nie brakuje. 

Dzieci i młodzież masowo korzystają z mediów społecznościowych. Rodzice i nauczyciele często niepokoją się tym zjawiskiem. Niepokój może wynikać z niewiedzy – choć duża część dorosłych ma konta na Facebooku czy Instagramie, to już TikTok lub Snapchat są często dla nich zupełnie obce. Jednak, w istocie, portale społecznościowe mogą nieść liczne niebezpieczeństwa dla młodych użytkowników. 

Dlaczego młodzi ludzie tak chętnie korzystają z mediów społecznościowych?

Jednym z ważniejszych powodów jest chęć rozrywki. Social media dostarczają użytkownikom wrażeń. To, co się tam pojawia, jest dla młodych ludzi interesujące. Często w napięciu czekają na nowe informacje i śledzą to, co inni umieszczają w sieci. Szczególnie emocjonujące są osobiste informacje, które publikują znajomi – np. zdjęcia z imprez i spotkań, powiadomienia o nowych związkach czy podróżach.
Ważnym powodem, dla którego młodzi ludzie tak chętnie spędzają czas przeglądając portale społecznościowe jest potrzeba kontaktu – zarówno z osobami, z którymi spotykają się na co dzień, jak i z tymi, których widują rzadziej lub znają tylko z sieci. Młodzi użytkownicy mediów społecznościowych chwalą sobie również to, że dzięki nim mogą poznawać nowych ludzi. Co ciekawe, nie dotyczy to tylko osób, których nigdy nie widzieli w świecie rzeczywistym, ale również rówieśników, których widują np. na szkolnych korytarzach. Napisanie do kogoś wydaje im się o wiele prostsze niż nawiązanie rzeczywistej rozmowy. To może wzbudzać niepokój o prawidłowy rozwój kompetencji społecznych dzieci i nastolatków – umiejętność nawiązywania nowych znajomości w świecie realnym i inicjowania rozmów jest przecież bardzo istotna dla prawidłowego rozwoju emocjonalno-społecznego.
Inne korzyści istotne dla młodych użytkowników portali społecznościowych to możliwość uczestnictwa w różnego rodzaju grupach – np. klasowych – oraz szansa na zdobycie istotnych informacji – związanych z wydarzeniami w ich miejscowości czy zainteresowaniami. Social media umożliwiają im bycie na bieżąco. 

Najpopularniejsze media społecznościowe i związane z nimi zagrożenia

W zależności od tego, jakie treści przeważają w danym medium, można je zaliczyć do jednej z kilku grup – towarzyskiej, zawodowej, publikacyjnej, konsumenckiej lub mikroblogowej.

• Facebook i Messenger – konto na Facebooku może założyć każdy, kto ukończył 13 lat (młodsze dzieci za zgodą rodziców). Użytkownicy powinni używać prawdziwego imienia i nazwiska, a informacje, które podają na swój temat, powinny być zgodne z prawdą. Należy używać tylko jednego konta i nie udostępniać go innym. Na Facebooku profile chętnie tworzą również firmy, które reklamują tam swoje usługi i zdobywają klientów. Prowadzenie profilu na Facebooku umożliwia publikowanie filmów, zdjęć i postów o różnych treściach. Użytkownicy mogą oznaczać inne osoby i wklejać linki do zewnętrznych źródeł. Każdy ma również możliwość reagowania na treści zamieszczane przez inne osoby. 
  Messenger jest integralną częścią Facebooka. Od 2020 roku można używać go jedynie wówczas, gdy posiada się konto na FB. To właśnie z tego powodu wielu rodziców zgodziło się na to, by ich dzieci, mające mniej niż 13 lat, założyły tam konto. Dane zgromadzone w 2017 roku przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę mówią o tym, że ponad połowa dzieci w wieku od 7 do 13 lat ma konto na Facebooku.
  • Zagrożenia: Umieszczane na Facebooku treści często kierowane są do dorosłych użytkowników. Ponadto nierzadko upowszechniane są tu nieprawdziwe informacje, które mogą dotyczyć konkretnych osób, jak i faktów naukowych. Ważne, by rodzice uczyli swoje dzieci odróżniania faktów od fake newsów. Fałszywe informacje zwykle mają ciekawą formę, której zadaniem jest wzbudzenie silnych emocji i zachęcenie użytkownika do kliknięcia w link. W nagłówku może pojawić się wiadomość o możliwości szybkiego zarobku, o wielkiej wygranej, wzbudzającym kontrowersje zachowaniu osoby publicznej czy o porwaniu dziecka. Kliknięcie w link może spowodować zainfekowanie komputera czy telefonu złośliwym oprogramowaniem. 
    • Z Messengerem wiąże się natomiast ryzyko próby kontaktu z dzieckiem ze strony dorosłych o złych zamiarach. Dzieci i nastolatki mogą być zachęcane do wysyłania – za pieniądze – roznegliżowanych zdjęć. Godzenie się na takie „układy” jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia emocjonalnego młodych ludzi. 
    • Dzieci i nastolatki często nie mają wystarczających informacji o tym, w jaki sposób złodzieje używają Facebooka do wyłudzania danych osobowych lub wręcz do wyłudzania pieniędzy. Może się na przykład zdarzyć, że dziecko dostanie wiadomość o treści: „Czy to ty jesteś na tym filmie?!”. Najczęściej otwiera wtedy link i widzi umieszczony tam filmik, a kiedy chce go odtworzyć, zostaje przekierowane dalej i poproszone o zainstalowanie dodatku do przeglądarki. Dzięki temu złośliwe oprogramowanie zyskuje dostęp do książki adresowej na Messengerze i może rozsyłać wiadomości w imieniu dziecka. Z jego konta może również polubić różne profile na Facebooku. Złodzieje zyskują w ten sposób konta z milionami polubień, które następnie sprzedają. 
• Instagram – publikuje się tu przede wszystkim zdjęcia oraz krótkie filmy i relacje, czyli stories – dostępne są one przez dobę, a następnie znikają. Z Instagrama mogą korzystać osoby, które ukończyły 13 lat. Konta ma tam wiele osób publicznych, gwiazd i celebrytów, co umożliwia fanom zdobywanie informacji na ich temat.
  • Zagrożenia: Podobnie jak w przypadku Facebooka, młodzi użytkownicy Instagrama mogą spotkać się na nim z nieodpowiednimi dla ich wieku treściami. Również tu ryzykiem jest kontakt z osobami obcymi o złych zamiarach. Zdjęcia wrzucane na Instagram bardzo często są edytowane i niezgodne z rzeczywistością. Mogą wpędzać młodych odbiorców w kompleksy i rodzić perfekcjonistyczne oczekiwania względem samych siebie. Korzystanie z mediów, w których inni chwalą się wyglądem, posiadanymi rzeczami i ciekawymi przeżyciami może prowadzić do pojawienia się poczucia bycia gorszym i nudnym oraz do lęku, a nawet depresji. Niektóre badania wskazują na to, że użytkownicy Instagrama często przeżywają trudne emocje, łącznie z wyobcowaniem i obniżeniem nastroju.
• YouTube – użytkownicy mogą tu umieszczać i odtwarzać filmy i live streaming (transmisje). Mogą również komentować je, brać udział w dyskusjach, udostępniać, zaznaczać, że polubili lub nie polubili danego materiału. Twórcy filmów mogą budować relacje z odbiorcami i budować społeczność wokół umieszczanych przez siebie treści. Na YT dostępna jest także opcja subskrypcji, czyli otrzymywanie regularnych powiadomień o działaniach danego twórcy. Konto mogą założyć osoby, które ukończyły 13 lat. YouTube jest obecnie jednym z najbardziej wpływowych portali. Często już małe dzieci mają swoich ulubionych youtuberów. Młodzież również zakłada swoje kanały i próbuje zyskać grono odbiorców. Znani youtuberzy są niezwykle wpływowi, szybko stają się celebrytami pojawiającymi się w przestrzeni publicznej. Potrafią zgromadzić rzesze fanów i zarażać ich swoimi pasjami, poglądami, sposobem życia.
  • Zagrożenia: Wiele mówi się o tzw. patostreamerach. Zamieszczają oni na swoich kanałach nieodpowiednie treści, na których prezentują naganne i ryzykowne zachowania z przejawami nienawiści wobec innych osób, relacjami z libacji alkoholowych czy z popełnianiem czynów karalnych. Patostreamerzy często namawiają swoich odbiorców do wpłat, posługując się hasłami w rodzaju: „Jeśli otrzymam 1000 lajków, to pokażę wam jak (…)”. Bardzo często zdarza się, że dzieci za pomocą SMS-ów dokonują też wpłat. YouTube podejmuje walkę z patostreamerami, wielu z nich spotyka się z konsekwencjami prawnymi. Mimo to dzieci nadal mogą w tym i innych serwisach spotkać się z treściami destrukcyjnymi dla psychiki. Warto wiedzieć o tym, że youtuberzy często podejmują się współpracy reklamowej, w ramach której zachęcają odbiorców do zakupów. Niektórzy nie informują, że promują produkt w ramach współpracy reklamowej. Jest to duże ryzyko kształtowania w młodych użytkownikach YouTube’a postaw konsumpcjonistycznych. YouTube korzysta z algorytmów, na podstawie których proponuje użytkownikom piosenki i kanały podobne do wcześniej wyświetlanych. Często jest to przydatne, ale jednocześnie naraża dzieci na kontakt z nieodpowiednimi dla nich treściami – algorytm można zmylić niewinnym tytułem wulgarnego filmu. 
    • Warto tu też dodać, że dzieci próbujące swoich sił jako twórcy internetowi mogą być narażone na hejt i dotkliwą krytykę, na którą najczęściej nie są emocjonalnie gotowe.
• TikTok – mobilna aplikacja umożliwiająca publikowanie krótkich filmów, trwających zwykle kilkadziesiąt sekund. Często są to na przykład choreografie do znanych utworów, relacje na żywo, poradniki, np. dotyczące makijażu, pokazy umiejętności, krótkie wystąpienia o komediowym charakterze. Z TikToka korzystają przede wszystkim dzieci i nastolatki i to do nich kierowana jest duża część zamieszczanych tam materiałów. Z aplikacji mogą korzystać osoby, które ukończyły 13 lat, jednak w praktyce, podczas rejestracji młodsi użytkownicy podają nieprawdziwe dane. Popularni tiktokerzy są równie wpływowi jak znani youtuberzy. Oni również zarabiają na swojej popularności poprzez reklamowanie produktów. Ważną częścią TikToka są trendy i challenge, w których biorą udział jego użytkownicy. Mogą one promować pozytywne zachowania i ważne idee. Do pozytywnych aspektów TikToka można zaliczyć rozwijanie kreatywności użytkowników oraz budowanie pewności siebie i odwagi potrzebnej do pokazywania przed szerszą publiką swoich umiejętności i mocnych stron.
  • Zagrożenia: Aby korzystać z TikToka, należy wyrazić zgodę na dostęp aplikacji do kontaktów, kamery, nagrywania dźwięku oraz lokalizacji. Istnieje ryzyko szkodliwego wykorzystania tych informacji przez aplikację. Kilka lat temu firma będąca właścicielem TikToka została ukarana za nielegalne gromadzenie danych użytkowników, którzy nie skończyli 13 lat. Innym zagrożeniem jest możliwość kontaktu z nieodpowiednimi – w tym erotycznymi – treściami. Niektóre filmiki promują ryzykowne zachowania czy niewłaściwe wzorce piękna. Podobnie jak w przypadku YouTube’a młodzi tiktokerzy również mogą być narażeni na hejt.
• Snapchat – mobilna aplikacja używana przede wszystkim do wysyłania filmów i zdjęć. Pełni rolę komunikatora, jednak zamiast tekstu, użytkownicy przesyłają sobie treści wizualne. Również tu należy mieć skończone 13 lat, aby założyć konto. Jedną z charakterystycznych cech aplikacji jest autokasowanie zdjęcia czy krótkiego filmiku, (nie dłużej niż 10 sekund) tuż po jego odebraniu. Jeśli odbiorca wiadomości zrobi zrzut ekranu, użytkownik, który wysłał wiadomość, zostaje o tym poinformowany. Można wysyłać do wszystkich użytkowników aplikacji, do znajomych albo do jednej osoby (ew. kilku osób w ramach utworzonej grupy). Można również udostępniać swoją lokalizację wybranym osobom. Młodzi użytkownicy używają tej aplikacji do dzielenia się swoją codziennością, zainteresowaniami, osiągnięciami itd. Mogą również śledzić celebrytów.
  • Zagrożenia: rodzice często obawiają się funkcji powodującej zniknięcie wiadomości zaraz po jej odebraniu. Uniemożliwia to kontrolowanie treści, jakie młodzi ludzie sobie wysyłają. Funkcja ta daje pole do działania np. pedofilom. Może również sprzyjać zjawisku nazywanemu sekstingiem, czyli wysyłaniu wiadomości o charakterze erotycznym. Młode osoby nierzadko działają impulsywnie i nie zastanawiają się nad konsekwencjami swoich działań. W efekcie mogą np. rozesłać znajomym intymne zdjęcia byłej dziewczyny czy chłopaka.

Media społecznościowe a emocjonalność dzieci i młodzieży

Niewłaściwe korzystanie z mediów społecznościowych przez dzieci i młodzież niesie ze sobą wiele zagrożeń, również w kontekście zdrowia emocjonalnego. Julianna Miner w swojej książce „Smartfonowe dzieciaki” przytacza koncepcję wyimaginowanej publiczności. Terminem tym określa się poczucie, że wszyscy stale nas obserwują i oceniają, zwracając na nas szczególną uwagę. Poczucie to jest wyjątkowo silne w okresie dojrzewania. Młody człowiek, który nierzadko zmaga się z kompleksami i wygórowanymi wymaganiami wobec siebie, ma poczucie, że wszyscy dostrzegają i krytykują jego mankamenty, a nawet przeżywają je tak silnie, jak on sam. Specyfika tego etapu dorastania często przekłada się na ograniczoną możliwość zrozumienia, że inni rzadko dostrzegają i przykładają taką wagę do tego, czym my sami się przejmujemy. 
Niestety media społecznościowe wzmacniają w dojrzewających dzieciach poczucie „wyimaginowanej publiczności”. Lajki, wiadomości i udostępnienia stają się dla nich dowodem na to, że każdy zwraca na nie szczególną uwagę. Badania pokazują, że większość młodych ludzi w swoich wyobrażeniach przecenia znaczenie, jakie znajomi nadają ich aktywności w sieci.

Jak wspomniałam wcześniej, media społecznościowe mogą przyczyniać się do rozwoju kompleksów, poczucia bycia gorszym i osamotnionym. Warto jednak dodać, że to uczucie osamotnienia może płynąć również z tego, że wbrew pozorom media społecznościowe nie zaspokajają potrzeby kontaktu z innymi. Tworzą jedynie iluzję bliskości. Relacje, które naprawdę dają satysfakcję i chronią zdrowie emocjonalne to takie, które polegają na kontakcie w świecie rzeczywistym i wspólnie podejmowanych aktywnościach. Przenosząc relacje przede wszystkim do sieci, w rzeczywistości je zaniedbujemy.

Młodzi ludzie, którzy spędzają na korzystaniu z portali społecznościowych zbyt wiele czasu, mogą doświadczyć syndromu FOMO (fear of missing out). W ten sposób określa się lęk przed tym, że coś się przegapi lub straci się stałą łączność z innymi. Osoby z syndromem FOMO boją się, że bez dostępu do sieci i mediów społecznościowych ominie je coś ważnego, np. wspólna zabawa czy ciekawe wydarzenie. FOMO objawia się m.in. potrzebą ciągłego sprawdzania telefonu i powiadomień, czasem nawet w trakcie oglądania filmu w kinie czy spotkań z bliskimi.

Jakie działania mogą podjąć gminy?

Prawidłowe korzystanie z mediów społecznościowych przez dzieci i młodzież to ważny obszar działań profilaktycznych. Gminy mogą organizować kampanie społeczne poruszające ten problem, a także spotkania ze specjalistami. Podczas tych spotkań warto przedstawiać rodzicom najważniejsze zasady dbania o bezpieczeństwo i zdrowie emocjonalne ich dzieci w kontekście mediów społecznościowych. Warto pomagać rodzicom w zwiększaniu ich wiedzy, mówiąc im m.in. o tym, że:

• dzieci nie powinny zakładać kont na portalach społecznościowych, jeśli ich wiek jest niższy niż przyjęty w regulaminie,
• rodzice i starsze dzieci powinni czytać regulaminy aplikacji i portali,
• rodzice powinni zwracać uwagę na to, jakie materiały dzieci umieszczają w sieci i jak korzystają z mediów społecznościowych,
• dobrze jest sprawdzać, jakich znajomych dziecko ma w świecie wirtualnym. W przypadku młodszych dzieci warto, by były to jedynie osoby znane ze świata realnego,
• warto nauczyć dziecko, by nie wysyłało swoich zdjęć i informacji na swój temat obcym. Tam, gdzie nie jest to konieczne, lepiej, aby dziecko nie podawało prawdziwego imienia i nazwiska. Dobrze jest również pokazać mu różne opcje dostępne na portalach społecznościowych, m.in. możliwość ustawienia prywatnego konta, blokowania niechcianych kontaktów czy zgłaszania administratorom nieodpowiednich treści,
• przed publikacją jakichkolwiek materiałów dziecko powinno mieć na to zgodę rodzica,
• dziecko powinno wiedzieć, że należy zgłaszać dorosłym wszelkie przejawy cyberprzemocy,
• warto rozmawiać z dziećmi o tym, że świat przedstawiony w mediach społecznościowych jest często wyidealizowany i zakłamany. Nie każda informacja pojawiająca się na portalu musi być prawdziwa,
• dobrze ustalić zasady korzystania z mediów społecznościowych. Ważną zasadą powinno być wspólne instalowanie aplikacji i kont,
• dzieci spędzają mniej czasu na portalach społecznościowych, jeśli mają inne ciekawe zajęcia, np. sportowe czy związane z ich zainteresowaniami.

Media społecznościowe zmieniły sposób, w jaki ludzie komunikują się ze sobą. Stały się integralną częścią życia. Największy wpływ mają na młodych ludzi, którzy nie znają świata bez nich. Ważną rolą rodziców jest wspieranie dzieci w osiąganiu równowagi między życiem online a życiem offline tak, by mogły one budować relacje z innymi przede wszystkim w świecie rzeczywistym.

Maria Engler