Kontrola rodzicielska a ryzyko uzależnień

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. Kathy Bugajsky

Wielu rodziców ma świadomość ryzyka uzależnień u dzieci, więc stara się kontrolować ich zachowania, by zapobiec problemom. Trudnością bywa jednak sprawowanie kontroli bez hamowania rozwoju osobistego młodego człowieka. Czy można zaufać nastolatkowi? Jak postępować, gdy nas zawodzi? Temat kontroli i zaufania warto poruszyć w ramach pomocy rodzicom prowadzonej przez gminy.

Rodzice próbują kontrolować swoje dzieci w różny sposób. Gdy narzucają dziecku decyzje czy nadmiernie chronią, może to ograniczać rozwój jego niezależności¹. Zarówno wychowanie autokratyczne, jak i nadopiekuńczość polegają na nadmiernej kontroli i często skutkują zależnością dziecka od rodziców. Tego typu podporządkowanie ma zwykle negatywne konsekwencje, nie tylko w zakresie rozwoju osobistego, ale także zwiększonej skłonności do uzależnień. Zarówno nadopiekuńczy, jak i autorytarny styl wychowania mogą sprzyjać wytworzeniu u dziecka wzorca cech osobowości zależnej². Gdy dziecko dorasta, jego zależność może przejawiać się jako:

słaba zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji, potrzeba potwierdzenia jej słuszności przez innych;
przekazywanie innym odpowiedzialności za swoje decyzje;
podporządkowanie potrzebom osób, od których jest się zależnym, a także nadmierne uleganie ich życzeniom;
niechęć do stawiania jakichkolwiek wymagań osobom, od których jest się zależnym;
poczucie bezradności, opuszczenia w sytuacji osamotnienia;
nadmierny lęk przed utratą bliskiej relacji i osamotnieniem³.

Skutki zależności

Zbyt duża zależność od innych może powodować negatywne skutki na wielu życiowych obszarach:

zaburzenia w relacjach interpersonalnych. Osoby takie często wykazują nadmierną potrzebę akceptacji i potwierdzenia ze strony innych. Mogą unikać konfliktów, nawet jeśli to jest dla nich niezdrowe, wiąże się z frustracją i powoduje cierpienie. Wolą nie ryzykować utraty wsparcia lub miłości;
brak niezależności. Trudności w podejmowaniu decyzji i samodzielnych działaniach, lęk przed popełnieniem błędu lub utratą wsparcia innych. Może to prowadzić do stagnacji, hamować rozwój zdolności czy zainteresowań;
niskie poczucie własnej wartości. Osoby z wzorcem cech osobowości zależnej, ze względu na doświadczanie siebie jako bezradnych, niezdolnych do samodzielnego działania, wytwarzają poczucie bycia niewystarczającym. Pojawia się niepewność, obniżona samoocena;
utrata tożsamości. Często tracą swoje osobiste cele i marzenia na rzecz dostosowywania się do cudzych oczekiwań;
ryzyko wykorzystania przez innych. Ze względu na swoją podatność na wpływy i stałą potrzebę opieki, osoby te są bardziej narażone na wykorzystywanie i manipulację.⁴

Ryzyko uzależnień

Nadmierna kontrola ze strony rodziców może sprzyjać podatności na uzależnienia z kilku powodów:

niska samoocena – ważny predyktor uzależnień⁵ – charakterystyczna dla osób wykazujących się zależnością od innych, zwiększa ryzyko rozwoju nałogów;
także cechujący ich lęk przed opuszczeniem, nietolerancja stanu samotności, mogą sprzyjać stanom depresyjnym i sięganiu po środki psychoaktywne;
w sytuacjach, gdy trzeba wykazać samodzielność i niezależność, osoby te przeżywają silny stres, co również może zwiększać ryzyko używania substancji psychoaktywnych czy leków, by zmniejszyć odczuwane napięcie;
część osób poddanych nadmiernej kontroli rodziców z czasem zaczyna się buntować i szuka swojej drogi do uzyskania niezależności, kierując się ku rówieśnikom. Tymczasem rówieśnicy mogą ich odrzucać – zwłaszcza chłopców zbyt związanych z rodziną (etykietka „maminsynka”) – a sięganie np. po środki psychoaktywne może stać się sposobem na radzenie sobie z poczuciem odtrącenia;
zdarza się też często, że człowiek z cechami osobowości zależnej, dystansując się od rodziców, wchodzi w zbyt daleką zależność od rówieśników. Staje się wobec nich uległy, nie potrafi odmówić, przeciwstawić się, także propozycjom użycia alkoholu czy narkotyków⁶.

Wskazówki dla rodziców

Jak uniknąć nadmiernej kontroli, jak budować zaufanie? Czasem zauważamy, że jesteśmy za bardzo opiekuńczy, czy zbyt mocno narzucamy dziecku swoją wolę, ale trudno nam to zmienić. Ważnym sygnałem, że nasza kontrola jest nadmierna, jest brak zaufania do dziecka. Jak utrzymać zdrową kontrolę, unikając skrajności w postaci silnego autorytaryzmu czy nadopiekuńczości? Oto kilka wskazówek:

bądź obecny, dostępny, wspieraj, ale nie narzucaj się. Znajdź balans między byciem blisko dziecka, a dawaniem przestrzeni do samodzielnego działania;
ustal granice, ale daj swobodę w ich ramach. Dzieci potrzebują jasno określonych granic, ale też możliwości działania w ich obrębie;
rozmawiaj z dzieckiem. Pozwól mu wyrażać swoje potrzeby i emocje, wysłuchaj jego opinii;
wzmacniaj pozytywnie. Nagradzaj samodzielne działania, a nie jedynie spełnianie twoich wymagań;
pozwól dziecku podejmować decyzje. Od najmłodszych lat dawaj mu możliwość samodzielnego podejmowania decyzji, nawet jeśli są to małe rzeczy;
buduj zaufanie. To kluczowy element w unikaniu nadmiernej kontroli. Ważne, aby dać dziecku szansę na pokazanie, że może sobie poradzić. Zachęcaj do samodzielności, ale bądź gotowy, gdy potrzebuje pomocy;
pozwól dziecku popełniać błędy. Stosuj ograniczone zaufanie, ale daj szansę na poprawę zachowania;
bądź konsekwentny, ale i elastyczny. Utrzymaj spójność w działaniach wychowawczych, ale staraj się też dostosować do zmieniającej się sytuacji.

Działania gmin

Trudności w kontroli i problemy z zaufaniem to problemy wielu rodziców nastolatków, którzy czują się bezradni wobec współczesnego ryzyka uzależnień. Często zadają sobie pytania, jak postępować, lecz nie korzystają z pomocy specjalisty, chcąc radzić sobie samodzielnie. Nierzadko małżonkowie nie są zgodni co do zakresu swobody, jaką można dawać dziecku, co przysparza dodatkowych trudności. Rodzice bywają w większym stopniu otwarci na pomoc w wychowaniu kierowaną ze strony samorządów niż szkół⁷, dlatego:

warto zorganizować na terenie gminy spotkanie dyskusyjne dla rodziców: „Kontrola i zaufanie. Jak wychować niezależne dziecko?”, prowadzone przez specjalistę doświadczonego w sprawach wychowania i uzależnień. Pozwoli to na przekazanie praktycznych wskazówek, jak dbać o rozwój niezależności dziecka – takiej, która nie zagraża jego bezpieczeństwu, także w kwestii rozwoju nałogów. Spotkanie należy kierować do obojga rodziców, poruszać wagę współpracy między rodzicami na tych ważnych obszarach wychowania;
nie zawsze jest możliwość obecności obojga rodziców, można więc w różnych terminach zorganizować spotkania: „Matczyna kontrola i zaufanie” oraz „Ojcowska kontrola i zaufanie”, prowadzone przez parę specjalistów, by praktycznie pokazać (np. w postaci odgrywanych scenek), jak wielkie znaczenie ma styl wychowania dziecka oraz uzupełnianie się ról rodzicielskich;
można zaprosić rodziców na warsztat: „Jak zaufać nastolatkowi, gdy zawiódł?”. Wielu rodziców czuje się bezradnych, gdy pomimo starań nastolatek sięga po alkohol czy inne substancje psychoaktywne. Podczas warsztatu warto praktycznie przetrenować sposoby komunikacji z nastolatkiem po takim zdarzeniu i uczyć ustalać się nowe reguły, by móc odbudować wzajemne zaufanie;
podczas organizowanych spotkań można zapraszać rodziców na indywidualne konsultacje ze specjalistą, obecnym w określonych terminach w punkcie konsultacyjnym na terenie gminy.

Dziecko trzeba zachęcać do rozwoju niezależności, wzmacniać w nim poczucie sprawczości, uczyć asertywności, stawiania granic, by nie uległo negatywnym wpływom innych. Gminy mogą i powinny w profesjonalny sposób wspierać rodziców w korekcie wadliwych stylów wychowania i rozwoju prawidłowych zachowań rodzicielskich, a także w budowaniu wzajemnego zaufania w relacji z dzieckiem, co jest ważnym czynnikiem profilaktyki uzależnień.