Predyktory uzależnień: niska samoocena

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. Khusen Rustamov

Wiele badań wskazuje na związek pomiędzy uzależnieniem od środków psychoaktywnych a poczuciem własnej wartości. Jednocześnie problem niskiej samooceny często dotyka ludzi młodych. Wpływ ma tu wiele czynników – wśród nich poziom kompetencji osobistych i społecznych. Dlatego powinien być on przedmiotem podstawowych działań profilaktyki uzależnień – również takich, może i powinna podjąć gmina

Różne są definicje samooceny – często określa się ją jako postawę wobec siebie, warunkującą dobrostan psychiczny. Na samoocenę składają się poczucie wartości, świadomość, że zasługujemy na szczęście, miłość i powodzenie w życiu czy też przekonanie o swojej skuteczności. Są one powiązane z kompetencjami osobistymi (personalnymi) oraz społecznymi. Ich wysoki poziom sprawia, że możemy być skuteczni w zarządzaniu sobą i swoim życiem, a także w kontaktach z innymi¹.

Problem niskiej samooceny niesie konsekwencje dla zdrowia psychicznego i fizycznego. Jej poprawa może nie tylko zapobiegać, ale i wspierać proces leczenia. Niskie poczucie własnej wartości wpływa na jakość życia współczesnej młodzieży, powodując m.in. depresję, wrogość i złość, poczucie wstydu i winy. Zwiększa także ryzyko rozwoju uzależnień. Wiele badań wskazuje na związek pomiędzy uzależnieniem od środków psychoaktywnych a samooceną. Uzyskano wyniki uprawniające do wniosków, że poprawa samooceny zmniejsza prawdopodobieństwo popadnięcia w uzależnienie².

Przyczyny niskiej samooceny u młodych ludzi

Planując działania profilaktyczne, warto znać przyczyny niskiego poczucia wartości młodych osób. Podstawowym warunkiem kształtującym samoocenę jest środowisko rodzinne. Nie zapominajmy jednak o innych czynnikach, które również mogą w silnym stopniu wpłynąć na obniżenie poczucia wartości młodego człowieka³.

Rodzina. Na kształtowanie niskiej samooceny wpływa brak wystarczającego wsparcia emocjonalnego i akceptacji rodziców. Obniżają ją zarówno zaniedbanie (fizyczne, emocjonalne), jak i nadmierne wymagania – ciągła krytyka, brak uznania. Oczywiste jest, że także przemoc fizyczna, słowna czy seksualna ze strony najbliższych odciska piętno na dziecięcym obrazie samego siebie.
Rówieśnicy. Przemoc ze strony rówieśników – bullying, wykluczenie społeczne – mogą znacząco wpłynąć na samoocenę dziecka, zwłaszcza, gdy wystarczająco szybko nie uzyska pomocy. Także porównywanie siebie z rówieśnikami, pod względem wyglądu i życia (np. w mediach społecznościowych) może prowadzić do obniżonego poczucia własnej wartości.
Nauczyciele, otoczenie. Wymagania społeczne i edukacyjne, presja sukcesu ze strony nie tylko rodziców, ale także nauczycieli, innych dorosłych, mediów, mogą prowadzić do chronicznego stresu i poczucia nieadekwatności, zwłaszcza jeśli młodzi ludzie nie mają możliwości im sprostać. Na obniżenie samooceny może też wpłynąć świadomość niespełniania norm społecznych dotyczących zachowania i wyglądu – konieczność bycia śmiałym, energicznym, zaradnym, atrakcyjnym.
Czynniki wewnętrzne. Zarówno wysoki poziom wrażliwości, jak i skłonność do perfekcjonizmu mogą predysponować młodych ludzi do spadku samooceny. Także problemy zdrowotne, fizyczne (np. choroby przewlekłe, niepełnosprawność fizyczna) oraz psychiczne (np. zaburzenia lękowe, depresja), mogą obniżać poczucie wartości.

Niska samoocena a rozwój uzależnień

Osoby, które mają negatywne przekonania na swój temat, są bardziej podatne na sięganie po substancje psychoaktywne – po to, by radzić sobie z bólem emocjonalnym. Często szukają akceptacji i aprobaty u rówieśników, zwłaszcza, gdy nie czują ich w domu, co może prowadzić do eksperymentowania z alkoholem i narkotykami. Substancje psychoaktywne mogą być używane w celu ucieczki od negatywnych uczuć, związanych z niskim poczuciem wartości lub dla samoleczenia objawów depresji czy lęku. Uzależnienie zawsze tylko chwilowo przynosi ulgę, ale jego ostatecznym efektem jest dalsze obniżanie poczucia wartości⁴.

Rozwijanie kompetencji osobistych i społecznych a wzrost samooceny

Najskuteczniejsze w tym zakresie są oddziaływania terapeutyczne prowadzone we współpracy z rodzicami, ale nie w każdej sytuacji jest to możliwe i stosowane. Innym kierunkiem podnoszenia poziomu samooceny jest rozwój kompetencji osobistych i społecznych.

Kompetencje osobiste dotyczą obszaru „ja”, zaliczane są do nich m.in. kompetencje automotywacyjne, skuteczne zarządzanie czasem, umiejętność radzenia sobie z własnymi emocjami czy redukcja stresu. Zwiększanie poziomu kompetencji personalnych podnosi pewność siebie, poprawia samopoczucie, co wpływa także na relacje społeczne⁵.

Kompetencje społeczne są związane z funkcjonowaniem wśród innych – to zdolności komunikacyjne, umiejętność rozwiązywania problemów interpersonalnych, radzenie sobie z agresją, umiejętność współpracy. Rozwój kompetencji społecznych także podwyższa pewność siebie, a za tym – poczucie własnej wartości⁶.

Działania gmin

W zakresie profilaktyki uzależnień młodych osób zawsze warto współpracować ze szkołą i rodzicami oraz przedstawić atrakcyjne propozycje działań kierowanych do młodzieży. Profilaktyczne działania gmin w zakresie poprawy samooceny i rozwoju kompetencji osobistych i społecznych mogą być różnorakie:

warto umożliwić młodym ludziom zarówno edukację z zakresu znaczenia samooceny dla jakości życia, jak i praktyczną naukę umiejętności, które wpłyną na jej podwyższenie. Mogą to być zajęcia związane z kompetencjami osobistymi i społecznymi: warsztaty radzenia sobie z emocjami, stresem czy doskonalenie komunikacji z innymi i nauka rozwiązywania problemów. Takie zajęcia najlepiej realizować jako cykl spotkań, by młodzi ludzie mieli szansę nie tylko zapoznać się z treściami, ale z czasem zdobyć kompetencje praktyczne. Nauka nowych umiejętności, takich jak asertywność, radzenie sobie ze stresem i zarządzanie emocjami, pomaga budować pewność siebie i lepsze panowanie nad trudnymi sytuacjami bez sięgania po substancje psychoaktywne,
warto zaprosić młodzież na spotkanie ze specjalistą, który – pracując z uczestnikami nad ich obrazem siebie – nauczy praktycznych sposobów przekształcania negatywnych zdań na swój temat w pozytywne i kształtowania adekwatnego spostrzegania własnych cech. Zrozumienie wpływu negatywnych myśli o sobie na poczucie wartości i nauka technik ich zmiany nie jest trudna. Prowadzenie Dziennika myśli – myśli, które na bieżąco są oceniane i przekształcane na pozytywne – przynosi zazwyczaj bardzo dobre rezultaty⁷,
metoda stopowana i odwracania negatywnych myśli, także na swój temat, jest szczegółowo opisana wraz z technikami zachowań asertywnych w książce „Trening asertywności”⁸, którą wartą polecić zarówno prowadzącym zajęcia, jak i młodzieży. Zawiera ona proste opisy ćwiczeń podnoszących kompetencje społeczne, a także pomagających radzić sobie z lękiem, wstydem czy agresją w kontaktach z innymi. Choć samo zapoznanie się z treścią książki nie wystarczy, bo zachowania asertywne wymagają czasem dłuższego treningu, publikacja może zachęcić do udziału w warsztatach rozwijających te umiejętności⁹,
korzystne wydaje się też stworzenie lokalnej strony z treściami dotyczącymi samooceny oraz jej powiązań z uzależnieniami. Mogą się na niej znaleźć ćwiczenia online podnoszące poczucie własnej wartości, anonimowy chat dla osób, które chcą podzielić się refleksjami, a także kontakt do specjalisty,
warto organizować też bezpośrednie spotkania młodzieży w grupie rówieśników, gdzie, pod okiem psychologa, mogą dzielić się doświadczeniami. Młodzi ludzie mają często tendencję do ukrywania swoich kłopotów i słabości, w przekonaniu, że ich odczucia są wstydliwe i odosobnione. Poczucie, że nie są sami w swoich problemach, możliwość wzajemnego korzystania z doświadczeń, może okazać się bardzo pomocne,
na spotkaniach z nastolatkami warto poruszać kwestię negatywnego wpływu mediów społecznościowych, w których pojawia się zarówno groźba niekorzystnych porównań z innymi, jak i hejtu, drastycznie wpływającego na poczucie wartości. Temat ten jest zazwyczaj omawiany przy okazji zagadnienia cyberprzemocy, warto jednak poruszać kwestię nieprawidłowego używania mediów w kontekście wpływu na samoocenę, co ułatwi zaakceptowanie zdrowych zasad korzystania z social mediów: ostrożność przy zawieraniu znajomości czy niewdawanie się dyskusje w prowadzące do agresji słownej, istotne znaczenie profilaktyczne mogą mieć zajęcia dla młodzieży z zakresu akceptacji ciała, a także akceptacji inności, niepełnosprawności.

Pamiętajmy, że bardzo ważne jest też zaangażowanie rodziny– spotkanie rodziców ze specjalistą może dać cenne wskazówki, jak wspierać młodego człowieka w budowaniu zdrowej samooceny i jak tworzyć środowisko, które sprzyja rozwojowi emocjonalnemu i społecznemu.

Wnioski

Niska samoocena i uzależnienia to problemy, które mogą mieć długotrwałe i poważne konsekwencje dla młodych ludzi. Profilaktyka i profesjonalna pomoc są kluczowe, aby przerwać cykl negatywnych przekonań i destrukcyjnych zachowań. Dbałość o poczucie własnej wartości, jest ważna nie tylko na etapie profilaktyki uzależnień, ale także podczas leczenia. Poprawa samooceny i koncentracja na podniesieniu poczucia wartości w trakcie terapii, to kluczowy elementem skutecznych zabiegów w leczeniu uzależnień, co potwierdzają badania¹⁰. Również na tym etapie, gdy problem już istnieje, takie działania może wspierać gmina.