Predyktory uzależnień: niewłaściwa komunikacja w rodzinie

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Unsplash / fot. Vitaly Gariev

Zaburzona komunikacja rodzica z dzieckiem to jeden z czynników obniżających jego samoocenę, co z kolei zwiększa ryzyko nałogowych zachowań. Niestety, rodzice często nie dostrzegają własnych błędów komunikacyjnych w relacjach z dzieckiem i nie zdają sobie sprawy z ich znaczenia. Ważne więc, by gmina wspierała rozwój tych kompetencji u rodziców, zmniejszając w ten sposób ryzyko uzależnień najmłodszych.

Niewłaściwe porozumienie rodziców z dzieckiem niezaprzeczalnie wpływa na jego skłonność do nałogowych zachowań.

komunikaty, które bezpośrednio obniżają wartość dziecka – „jesteś głupi”, „niczego nie potrafisz”, „jak zwykle źle zrobiłeś” – wielu rodziców traktuje jako zwykłe uwagi. Nie zdają sobie sprawy, że każde takie sformułowanie, zwłaszcza, gdy się powtarza, sprawia, że dziecko czuje się niewystarczająco dobre. W takiej sytuacji tym bardziej szuka akceptacji u rówieśników i staje się w większym stopniu podatne na ich wpływy, także w kwestii używania alkoholu, innych substancji psychoaktywnych czy zachowań ryzykownych¹,
brak wsparcia od rodziców czy surowa ocena z ich strony sprawiają zwykle, że dzieci nie dzielą się z nimi swoimi problemami i trudnościami. Gdy rodzice potrafią rozmawiać z dzieckiem – także w trudnych sytuacjach – uczą je, jak rozwiązywać problemy korzystając ze wsparcia innych, nie zaś uciekając w świat używek, alkoholu czy narkotyków,
gdy rodzic nie potrafi konstruktywnie rozmawiać z dzieckiem o zwykłych, codziennych sprawach, tym bardziej nie radzi sobie w rozmowach na temat zagrożeń związanych z uzależnieniami,
gdy rodzice mają wysokie umiejętności porozumiewania się i mogą być dla dziecka wzorcem poprawnej, skutecznej komunikacji, łatwiej mu wtedy uczyć, się jak porozumiewać się z innymi, także poza rodziną. Gdy dorastający młody człowiek czuje, że jest swobodny, skuteczny w rozmowach z innymi, umie stawiać granice, bronić się przed agresją słowną, staje się to dla niego źródłem własnej wartości. Potrafi konstruktywnie radzić sobie w trudnych sytuacjach, ma lepsze relacje z otoczeniem, doświadcza mniej stresu, a tym samym ma mniejszą potrzebę, by do jego łagodzenia korzystać z substancji psychoaktywnych czy nałogowych zachowań.

Typ rodziny a zaburzenia komunikacji

Z badań wynika, że w wielu rodzinach osób z uzależnieniem od narkotyków, komunikacja jest zaburzona, pozbawiona wymiany emocjonalnej. Może to wynikać z ambiwalencji wewnątrz rodziny. Jej członkowie obawiają się otwartego wyrażania uczuć, bo z jednej strony boją się odrzucenia, a z drugiej – przeraża ich emocjonalna bliskość grożąca pochłonięciem i utratą niezależności. W takich rodzinach pojawiają się trzy motywy brania narkotyków w odpowiedzi na zaburzoną komunikację i relację z rodzicami:

gdy rodzice kierują zbyt wysokie oczekiwania wobec dziecka powodując u niego brak poczucia bezpieczeństwa. Uzależnienie staje się ucieczką przed lękiem niesprostania oczekiwaniom,
inna, skrajna sytuacja: gdy rodzice nie mają oczekiwań, mało rozmawiają, nie okazują uczuć dziecku, w niewielkim stopniu interesują się jego sprawami. Wówczas pragnąc uwagi i troski wymusza je ono przez sięganie po narkotyki, licząc na zaangażowanie najbliższych,
często uzależnienie wynika też z nieuświadomionej chęci ukarania rodziców czy zrewanżowania się im za brak komunikacji pełnej miłości i ciepła. Przysporzenie rodzinie problemów staje się karą za niezaspokojenie potrzeb, najczęściej emocjonalnych².

W rodzinach alkoholowych, gdzie często fakt nadużywania alkoholu jest ukrywany, dzieci uczą się „nie mówić” – nie rozmawiać o swoich problemach. Trudno o zdrowe wzorce komunikacji, zwłaszcza, gdy niepijący rodzic jest skoncentrowany nie na dziecku, ale na pijącym partnerze. W sytuacji, gdy piją oboje rodzice, dziecko nie ma możliwości zdrowego porozumienia i wsparcia. Zaburzenia komunikacji utrudniające ukształtowanie wysokiej samooceny, w połączeniu z wzorcami używania alkoholu, często prowadzą do wczesnej inicjacji alkoholowej i zwiększają ryzyko uzależnienia³.
Nie tylko rodziny z występującym uzależnieniem od substancji psychoaktywnych są dysfunkcyjne, jest w nich zaburzona komunikacja, a dzieci mają tendencje do nałogowych zachowań. Rodzice emocjonalnie chłodni, cierpiący na zaburzenia psychiczne, uzależnieni od czynności (hazard, internet) również nie dają dobrych wzorców komunikacji, ani nie zapewniają rozwoju pozytywnej samooceny u dziecka⁴.
Rodzicom często trudno jest bez terapii dostrzec własne błędy, dysfunkcje, a zwłaszcza uzależnienia, mimo to w wielu przypadkach mogą nauczyć się skutecznych technik komunikacji z dzieckiem.

Komunikacja z dzieckiem – wskazówki praktyczne

Można znaleźć wiele praktycznych podręczników, jak rozmawiać z dzieckiem czy nastolatkiem. Oto kilka praktycznych wskazówek:

pamiętaj, że komunikacja z dzieckiem to nie tylko słowa.Mów dziecku, że je kochasz, okazuj to też niewerbalnie – przez przytulenie, uśmiech, poświęcanie uwagi, utrzymywanie kontaktu wzrokowego w czasie rozmowy,
dotrzymuj obietnic – dzięki temu dziecko czuje się ważne. A rodzic daje wzór, że „nie łamie się danego słowa”, co może mieć znaczenie np. przy ustalaniu zasad dotyczących używania alkoholu czy innych substancji psychoaktywnych,
przekazuj dziecku prawdziwe, adekwatne, konkretne pochwały. Mówiąc „jesteś wspaniały, synku”, warto dodać, czego to określenie dotyczy, np. „jesteś wspaniały synku, że tak pomagasz bratu”.
formułując krytykę oceniaj zachowanie, a nie osobę. Nie mów „jesteś głupia”, tylko np. „źle zrobiłaś. Jak myślisz, czy można to naprawić?”,
oceniając, gdy chcesz wyrazić negatywną opinię, najlepiej najpierw pochwal, a potem dopiero skrytykuj, np. „dobrze, że zadzwoniłaś, że wrócisz później, ale proszę dotrzymuj godziny powrotu, na którą się umawiamy”,
staraj się unikać nadmiernych, nie zawsze realnych wymogów. Zamiast „musisz mieć najlepsze oceny”, powiedz: „wierzę, że włożysz tyle wysiłku, by dostać jak najlepsze oceny”,
pozwól dziecku popełniać błędy i wyciągać z nich wnioski. Zamiast „jak ty to mogłeś zrobić?!”,
rozmawiaj z dzieckiem, pytaj, jaka była przyczyna, jak teraz ocenia swoje zachowanie. Jest to szczególnie ważne także wtedy, gdy sytuacja dotyczy picia alkoholu przez nieletniego. Jeśli dziecko nawet w takiej sytuacji czuje, że jest kochane, a interwencja wypływa z troski, jest szansa, że będzie to jednorazowe zachowanie. Pamiętajmy, że sięganie po alkohol przez najmłodszych to często także próba testowania miłości rodzicielskiej i chęć zwrócenia na siebie uwagi⁵.

To tylko kilka wskazówek, niestety nieoczywistych dla wielu rodziców. Niektórzy, choć znają zasady, mają trudności w ich praktycznym zastosowaniu.

Działania gmin

Konieczne jest propagowanie wśród rodziców wiedzy i umiejętności z zakresu porozumiewania się z dzieckiem, bo jak wspomnieliśmy, nie dla wszystkich matek i ojców jest to oczywiste.

największą skuteczność działań można osiągnąć kierując je do przyszłych rodziców lub rodziców małych dzieci, gdy jeszcze nie wytworzyły się niewłaściwe wzorce komunikacyjne w relacji rodzic-dziecko. Jednak na każdym etapie życia, zarówno rodzice, jak i dzieci potrzebują wsparcia, by dobrze się porozumiewać,
bardzo ważna jest edukacja – uświadomienie rodzicom wagi wpływu komunikacji na relację z dzieckiem, jego samoocenę i ryzyko uzależnień. Warto zorganizować kampanię reklamującą planowane spotkanie/zajęcia na temat komunikacji, zatytułowaną np. „Rodzicielstwo to rozmowa” lub „Czy słyszysz swoje dziecko?”. Pamiętajmy, że trzeba dbać o rozwój rodzicielskich kompetencji komunikacyjnych, a nie krytykować popełniane przez rodziców błędy,
można organizować prelekcje na temat znaczenia komunikacji w rodzinie, ilustrowane projekcjami filmowymi,
ważne są też spotkania ze specjalistą (bezpośrednio czy online) zapewniające nie tylko praktyczne wskazówki, ale i warsztaty, w trakcie których można trenować prawidłowe schematy komunikacyjne,
dobrym pomysłem może być zorganizowanie wspólnych warsztatów komunikacyjnych dla dzieci i ich rodziców, prowadzonych przez specjalistę,
w odniesieniu do trudności komunikacji z nastolatkiem, można zorganizować dwa równolegle warsztaty, po ukończeniu których rodzice i nastolatki spotykają się, by podzielić się refleksjami,
wydaje się, że wciąż za mało uwagi poświęca się konstruktywnej komunikacji w przypadku pierwszego kontaktu dziecka z alkoholem. Warto zorganizować warsztaty dla rodziców przygotowujące ich do takiej sytuacji.

Wnioski

Bardzo istotne w profilaktyce uzależnień są wszelkie działania gmin wspierające rozwój komunikacji w relacji rodzic-dziecko. Warto wspomnieć, że niechęć do podejmowania tego tematu często wynika z własnej nieporadności rodzica, do której trudno się przyznać. Warto dodać, że również brak komunikacji między małżonkami bywa czynnikiem ryzyka rozwoju ich uzależnień, co w konsekwencji wpływa na dzieci. Choć to kobiety wydają się mieć większe potrzeby komunikacyjne, współczesne problemy mężczyzn – jak niepowodzenia w pracy czy męska depresja – sprawiają, że oni także potrzebują umiejętnego wsparcia ze strony najbliższych. Zatem temat komunikacji między osobami pozostającymi w związkach, wydaje się być równie ważny w aspekcie profilaktyki uzależnień, zarówno osób dorosłych, jak i dzieci.