Dorosłym użytkownikom urządzeń ekranowych poświęca się mniej uwagi niż dzieciom i młodzieży, tymczasem to ich zachowania modelują postępowanie młodszego pokolenia. Upowszechnienie higieny cyfrowej wśród dorosłych wpłynie zatem na zachowanie dzieci i pomoże w walce z uzależnieniem ekranowym w obu grupach. W tym celu stworzono Kwestionariusz Samooceny Higieny Cyfrowej – do wykorzystania samodzielnego bądź podczas spotkania organizowanego przez gminę.
W myśl dostępnych definicji higiena cyfrowa to działania ograniczające czas spędzany z telefonem, w serwisach społecznościowych i innych aplikacjach. To praktyki, które pozwalają zachować zdrową równowagę w życiu i zapobiegają psychologicznym i fizjologicznym, negatywnym skutkom nadmiernego czasu przed ekranem. Autorki badania „Higiena cyfrowa dorosłych użytkowniczek i użytkowników internetu w Polsce” – Magdalena Bigaj i Magdalena Woynarowska – proponują następującą definicję: higiena cyfrowa to chroniące zdrowie zachowania związane z używaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, zwłaszcza urządzeń ekranowych i internetu. Zachowania te można podzielić na kilka grup:
- stawianie granic i kontrola w używaniu urządzeń ekranowych, w tym zachowania związane z kontrolą czasu ekranowego, ograniczaniem kontaktu z urządzeniem ekranowym i zachowania sprzyjające skupieniu na czynnościach,
- bezpieczne używanie internetu i urządzeń ekranowych, w tym bezpieczne udostępnianie danych osobowych oraz ochrona przed złośliwym oprogramowaniem lub kradzieżą danych,
- tworzenie i odbieranie informacji w internecie, uwzględniające odpowiedzialne tworzenie treści, świadomy dobór i weryfikację odbieranych treści oraz reagowanie na niepokojące lub niebezpieczne treści w internecie,
- inne zalecane zachowania prozdrowotne związane z używaniem urządzeń ekranowych i internetu, wśród nich dbałość o jakość snu, uważne jedzenie, ochrona przed zakażeniami, dbanie o prawidłową pozycję ciała i codzienną aktywność fizyczną, ochrona słuchu, budowanie dobrych relacji z innymi, radzenie sobie z emocjami i stresem oraz zachowanie bezpieczeństwa w ruchu drogowym.
Jest o co walczyć – z najnowszych badań realizowanych przez firmę doradczą Kepios1 wynika, że na początku 2024 roku Polska miała 35,7 mln użytkowników internetu (88 proc. populacji), w tym 27,9 mln użytkowników mediów społecznościowych (69 proc.).
Tak szybki rozwój nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych nie idzie w parze z ewolucją ludzkiego mózgu. Zwiększający się napływ informacji i czas spędzany na patrzeniu w ekrany urządzeń z dostępem do internetu stanowi poważne obciążenie dla możliwości poznawczych człowieka, który nie jest w stanie przetworzyć wszystkich napływających informacji. W efekcie może pojawiać się technostres – zdefiniowany już w 1984 roku jako choroba adaptacyjna spowodowana niezdolnością do radzenia sobie z nowymi technologiami komputerowymi w sposób zdrowy dla psychiki.
Sprawdź się
Pierwszym krokiem profilaktyki uzależnień od urządzeń ekranowych powinna być diagnoza, stąd pomysł na stworzenie autorskiego narzędzia – Kwestionariusza Samooceny Higieny Cyfrowej. Znalazło się tu 39 pytań dotyczących czterech wspomnianych wyżej obszarów zachowań cyfrowych. Badaczki z Instytutu Cyfrowego Obywatelstwa podkreślają, że nie jest to zestaw zamknięty – technologia informacyjno-komunikacyjna nieustannie się zmienia, co oznacza, że i sam kwestionariusz może być modyfikowany.
Pytania kwestionariusza przetestowano w badaniu, do którego zaproszono 1067 dorosłych mieszkanek i mieszkańców Polski używających internetu.
Okazuje się (być może zgodnie z przewidywaniami), że urządzeniami ekranowymi, z których najczęściej korzystają internautki i internauci – zarówno w dni robocze/dni zajęć na uczelni, jak i w dni wolne od pracy czy nauki – są telefon komórkowy (w dni robocze korzysta z niego blisko 97 proc. badanych, w dni wolne – blisko 98 proc.), laptop/komputer stacjonarny (87/81 proc.) i telewizor (80/84 proc.). Ponad 2/3 internautów nie korzysta przy tym z tabletu ani konsoli do gier.
Najliczniejsze grupy badanych korzystają z telefonu, laptopa/komputera stacjonarnego i telewizora od 1 do 3 godzin dziennie. Większość (64 proc.) internautów uważa, że spędza dużo czasu z urządzeniami ekranowymi. Sprawy, do których służą te urządzenia, to przede wszystkim aktywność na portalach społecznościowych, komunikacja z innymi, poszukiwanie informacji oraz praca zawodowa i nauka. Co czwarty internauta nie używa urządzeń ekranowych do gier czytania e-booków czy prasy.
Wróćmy do przedstawionych wcześniej, czterech obszarów higieny cyfrowej, tym razem już w powiązaniu z wynikami badania:
- stawianie granic i kontrola używania urządzeń ekranowych:
– 14 proc. badanych kontroluje swój czas ekranowy,
– 22 proc. dorosłych ogranicza liczbę powiadomień w telefonie/komputerze,
– 8 proc. osób unika sprawdzania powiadomień za każdym razem, gdy zauważą ich nadejście,
– 20 proc. badanych wykonując czynności wymagające skupienia, usuwa telefon z zasięgu wzroku,
- bezpieczne używanie internetu i urządzeń ekranowych:
– 40 proc. badanych sprawdza, jakie dane na swój temat zostawia w aplikacjach i na platformach internetowych,
– 52 proc. osób rozważa negatywne konsekwencje przed upublicznieniem danych osobowych i informacji osobistych,
– 61 proc. badanych przyjmuje zaproszenia do sieci znajomych tylko od osób, które zna,
– 37 proc. dorosłych stosuje uwierzytelnianie wieloskładnikowe,
– 45 proc. osób chroni swoje hasła w urządzeniach ekranowych,
– 57 proc. badanych korzysta tylko ze znanych sieci wifi,
– 59 proc. osób otwiera wiadomości/klika w linki pochodzące tylko ze znanych źródeł,
- tworzenie i odbieranie informacji w internecie:
– 95 proc. użytkowniczek i użytkowników internetu w Polsce zabiera głos w internecie,
– 89 proc. badanych trafia w internecie na treści naruszające prawo lub regulamin,
– co druga dorosła osoba ma ograniczone zaufanie do treści, na które trafia w internecie,
- inne zalecane zachowania prozdrowotne:
– 9 proc. badanych unika używania urządzeń ekranowych przed snem, a 18,1 proc. unika kładzenia telefonu przy lub w łóżku przed zaśnięciem,
– co piąta osoba unika podjadania w czasie używania urządzeń ekranowych, a co czwarta spożywa posiłki bez telefonu w zasięgu wzroku,
– 10 proc. dorosłych dba o czystość swojego telefonu, czyszcząc go lub dezynfekując przynajmniej raz dziennie,
– 23 proc. osób znajduje codziennie przynajmniej 30 min na sport,
– 17 proc. badanych dba o prawidłową postawę ciała w czasie używania urządzeń ekranowych,
– 32 proc. osób podczas spotkań z ludźmi trzyma telefon poza zasięgiem wzroku i wycisza go, jeśli to jest możliwe,
– co piąta osoba spośród tych, u których korzystanie z internetu wywołuje napięcie (85,5 proc.), stara się je obniżać,
– ok. 2/3 badanych jako piesi lub kierujący pojazdem respektuje przepisy ruchu drogowego w kontekście używania urządzeń ekranowych.
Rekomendacje
Wobec powyższych wyników autorzy badania dostrzegają pilną potrzebę działań edukacyjnych w zakresie higieny cyfrowej skierowanych do osób dorosłych. Jest to – ich zdaniem – ważne dla dobrego funkcjonowania, samopoczucia i zdrowia ich samych, a także dzieci i młodzieży, których zachowania są przez tych dorosłych modelowane. Dlatego edukacją w zakresie higieny cyfrowej powinni być w szczególny sposób objęci rodzice dzieci, jednak nie tylko – potrzeba jej także seniorom z uwagi na ich stosunkowo krótkie doświadczenia w używaniu urządzeń ekranowych.
Kluczowe z punktu widzenia profilaktyki uzależnień wydają się zwłaszcza kwestie związane z kontrolą czasu. Ze względu na to, jak urządzenia ekranowe oddziałują na mózg, człowiek wykazuje naturalną skłonność do utraty kontroli w ich używaniu – zauważają autorzy badania. Korzystanie z internetu i ekranów jest odbierane przez mózg jako przyjemność, w efekcie czego w kontakcie z nimi dochodzi do wydzielania dużych ilości dopaminy, motywującej do sięgnięcia po źródło przyjemności. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy mózg jedynie identyfikuje urządzenie ekranowe w pobliżu, np. na podstawie jego dźwięku lub widoku. Światowa Organizacja Zdrowia uznaje zjawisko tolerancji (potrzeba coraz większej podaży źródła przyjemności) oraz problemy z kontrolą za symptomy uzależnienia behawioralnego. Szczególną uwagę powinno się zwracać na czas spędzany na rozrywce ekranowej.
O ile działania edukacyjne kierowane do dzieci i młodzieży powinny być implementowane w szkole, o tyle akcje adresowane do dorosłych mieszkańców mogą być z powodzeniem realizowane przez samorządy.
– Szczególnym wyzwaniem w przestrzeganiu granic w korzystaniu z urządzeń ekranowych przez osoby dorosłe jest praca zawodowa. Pandemia i upowszechnienie się pracy zdalnej dodatkowo zatarły granice pomiędzy godzinami pracy a czasem wolnym – wyjaśnia Magdalena Bigaj, prezeska Fundacji Instytut Cyfrowego Obywatelstwa. – Dotyczy to nie tylko osób, które pracują z użyciem komputera, ale każdego, kto kontaktuje się z pracodawcą za pomocą smartfona. Wielu dorosłych funkcjonuje dzisiaj w postawie stałej dostępności, odbierając na telefonie powiadomienia dotyczące pracy o każdej porze dnia i nocy. Nadzieję na zmianę daje rezolucja Parlamentu Europejskiego z 2021 roku zalecająca Komisji Europejskiej opracowanie dyrektywy poświęconej prawu do bycia offline (right to disconnect; prawo do odłączenia się), które przewidywałoby m.in. niezakłócony czas wolny dla wszystkich, nieangażowanie się poza czasem pracy w zadania związane z pracą i nieuczestniczenie w komunikacji za pomocą narzędzi cyfrowych.
Jak zauważa dr Magdalena Woynarowska z Wydziału Nauk o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego – jedna z autorek badania – pierwszym krokiem na ścieżce edukacyjnej może być samoocena swoich zachowań. Takie samopoznanie może stać się punktem wyjścia do refleksji na temat własnego postępowania i jego poprawy w prozdrowotnym kierunku – dodaje.
Sposobem na ocenę sytuacji może być zaproponowanie mieszkańcom gminy skorzystanie z interaktywnej wersji Testu Higieny Cyfrowej (dostępnej pod adresem https://cyfroweobywatelstwo.pl/test-higieny-cyfrowej). Kwestionariusz jest przejrzysty i daje jasną odpowiedź na pytanie, w jakiej (cyber)kondycji znajduje się respondent i co może zrobić, aby zadbać o swoją higienę cyfrową.
Bartosz Klimas
Ogólnopolskie Badanie Higieny Cyfrowej 2022 było elementem projektu badawczo-edukacyjnego „Higiena Cyfrowa Osób Dorosłych”, realizowanego przez Fundację Instytut Cyfrowego Obywatelstwa i Fundację Orange w latach 2022–2023. Pełna wersja raportu znajduje się pod adresem https://cyfroweobywatelstwo.pl/wp-content/uploads/2023/03/Ogolnopolskie-Badanie-Higieny-Cyfrowej-2022_Raport.pdf