
Uzależnienia są klasyfikowane jako problemy psychiczne. Często współwystępują z innymi zaburzeniami: depresją, lękiem, ADHD czy osobowością o wzorcu borderline. Gmina – za sprawą poszerzania wiedzy na temat zaburzeń psychicznych – może podjąć ważne działania profilaktyczne w tym zakresie.
Wzorzec cech i zachowań borderline (BDP) charakteryzuje się niestabilnością relacji międzyludzkich, obrazu siebie i afektów oraz wyraźną impulsywnością. Osoba z BDP balansuje pomiędzy zachowaniami lękowymi a psychotycznymi. Jest to zaburzenie osobowości, przy którym występują pewne cechy niepodatne na zmianę, utrudniające prawidłowe przystosowanie. Prowadzi to do problemów w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym i/lub – subiektywnie złego samopoczucia. Wszystko to sprzyja rozwojowi uzależnień1. Cechy borderline mają wpływ na burzliwość relacji z innymi, zarówno osobistych, jak i zawodowych. Charakterystyczne dla osób z BDP są:
- nieustające działania, by uniknąć prawdziwego lub wyobrażonego odrzucenia; może to być np. dyskredytowanie, negatywne ocenianie innych, aby samemu uniknąć bólu ewentualnego braku akceptacji czy złej oceny z ich strony;
tworzenie intensywnych i niestabilnych relacji z otoczeniem, w których występuje naprzemienna idealizacja i dewaluacja innych, myślenie i ocenianie kontaktów w kategorii: czarne/białe (jedno negatywne zachowanie idealizowanej osoby może wywołać całkowitą zmianę jej oceny z pozytywnej na negatywną);
niestabilny, skrajny obraz siebie: jestem wspaniały/jestem do niczego;
szkodliwa impulsywność, np. nadmierne wydawanie pieniędzy, przygodny seks, nadużywanie substancji, lekkomyślna jazda, objadanie się;
chroniczne uczucie pustki i samotności;
samookaleczanie mające na celu chwilową ulgę lub chęć zwrócenia na siebie uwagi, zachowania lub groźby samobójcze;
duże wahania nastroju – szybkie zmiany od przygnębienia czy depresji do euforii lub gniewu czy rozdrażnienia;
nieadekwatny do sytuacji, intensywny gniew i/lub trudności w kontrolowaniu go;
przejściowe, związane ze stresem objawy psychotyczne lub dysocjacyjne (rozszczepienie, poczucie odrealnienia sytuacji).2
Wzorzec zachowań borderline jest związany z mocnym pragnieniem bliskiej, silnej relacji z drugą osobą, połączonym z lękiem. Osoba BDP obawia się odrzucenia, a z drugiej strony „pochłonięcia” przez partnera. Sprawia to, że będąc w związku, żyje w stanie nieustannego lęku i napięcia. Ma trudność w jednoczesnym odbieraniu „dobrych” i „złych” aspektów siebie i innych osób, realnego spostrzegania rzeczywistości. Często zdarza się, że nie radzi sobie emocjonalnie z codziennymi, życiowymi sytuacjami, nadmiernie je przeżywając i interpretując jako trudniejsze niż są w rzeczywistości. Wskutek stresu może podejmować próby samobójcze, okaleczać się, doświadczać przemijających stanów psychotycznych (np. urojeń prześladowczych). Charakterystyczne są także napady paniki, depresja, ataki wściekłości, natręctwa oraz objawy różnych chorób somatycznych bez podłoża organicznego, jak np. bóle różnych części ciała czy objawy neurologiczne. Osoby z BDP żyją w nieustannym cierpieniu, choć przez otoczenie bywają spostrzegane jako agresywne. Zmienność ich zachowań często jest trudna, zarówno dla nich samych, jak i dla otoczenia. Przejawy wzorca borderline mogą różnić się znacząco u poszczególnych osób, utrudniając rozpoznanie. Skutecznie maskują je także rozwijające się uzależnienia.
Uzależnienia osób z BDP
Osoby z tego rodzaju zaburzeniami osobowości mają – jak już wspomnieliśmy – trudności z radzeniem sobie z codziennym stresem. Stąd duża podatność na uzależnienia, której sprzyja też charakterystyczna dla nich impulsywność. Używanie środków psychoaktywnych i nałogowe czynności dają chwilę pozornej ulgi, lecz nieprzemyślane zachowania powodują dodatkowe cierpienia z powodu konsekwencji. Dla rozwoju uzależnień osób z BDP znaczenie mają traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa – odrzucenia, a nierzadko także wykorzystania seksualnego.
Badania wykazały, że wśród osób z diagnozą zaburzeń osobowości z wzorcem borderline, ponad 44 proc. przejawia symptomy uzależnienia od alkoholu, narkotyków i środków przeciwbólowych. Na uzależnienia bardziej narażeni są mężczyźni oraz osoby młode3. Ze względu na impulsywność i skłonność do kompulsji osoby z BDP są także narażone na uzależnienia behawioralne. Często w tej grupie obserwuje się uzależnienia od zakupów, pracy, hazardu czy seksu. Główną formą pomocy jest psychoterapia, w tym terapia uzależnień. Czasowo może być konieczne leczenie farmakologiczne, np. przy stanach depresji lub próbach samobójczych, niekiedy są też stosowane leki wyrównujące poziom nastroju4.
Działania samorządów
Ważną rolą gmin jest pomoc w zrozumieniu funkcjonowania osób z zaburzeniami typu borderline, a także obalanie fałszywych przekonań na temat tzw. osobowości z pogranicza. Zachowania nastolatków z wzorcem borderline są niekiedy bagatelizowane i nierzadko postrzegane jako typowe dla wieku dorastania, tymczasem bardzo ważna jest wczesna diagnoza i zastosowanie właściwej terapii. Agresywne wybuchy rzadko są łączone – przez otoczenie – z brakiem podatności na stres i lękiem przed odrzuceniem, co pogłębia poczucie izolacji osób z BDP. Zrozumienie istoty ich funkcjonowania, problemów z tożsamością, trudności w relacjach z innymi, to podstawa właściwej reakcji i konstruktywnej pomocy. Doświadczenia pokazują, że wbrew utartym przekonaniom o osobach z BDP jako trudnych klientach pomocy psychologicznej, mogą one w dość szybkim tempie dokonać wglądu i znaczących zmian w swoich zachowaniach, także nałogowych. Może to wynikać z dużej determinacji w dążeniu do zrozumienia siebie i swoich skrajnych zachowań.
Pamiętajmy, że działania gmin dotyczące związku borderline z uzależnieniami to okazja do zwrócenia uwagi na rolę zdrowia psychicznego w zapobieganiu uzależnieniom. Konieczne jest zachęcanie do reagowania nie tylko na pierwsze sygnały, które świadczą o nadmiernym używaniu substancji psychoaktywnych czy kompulsywnych zachowaniach, ale także na pierwsze przejawy problemów zdrowia psychicznego. Propozycje działań:
- warto zorganizować w gminie cykl spotkań ze specjalistą, gdzie na każdym z nich zostanie przedstawiony i przedyskutowany jeden z problemów/zaburzeń zdrowia psychicznego, m.in. depresja, zaburzenia dwubiegunowe, zaburzenia lękowe, ADHD, borderline, choroby psychotyczne itp. Znajomość symptomów nieprawidłowości zdrowia psychicznego ułatwi szybką pomoc osobie z zaburzeniami, a może uchroni przed dramatycznym rozwojem uzależnień, pogłębiających chorobę. Takie działania powinny być skierowane do mieszkańców gminy oraz szkół, które często borykają się z problemem tzw. podwójnej diagnozy (zaburzenie zdrowia psychicznego połączone z uzależnieniem);
mieszkańcy powinni być informowani o możliwości uzyskania pomocy w przypadku własnych problemów psychicznych, problemów dzieci oraz najbliższego otoczenia. Specjalista dostępny w gminnym ośrodku pomocy społecznej, adresy pobliskich placówek zajmujących się zdrowiem psychicznym i uzależnieniami (specjalizujących się w tzw. podwójnej diagnozie), grupy wsparcia dla osób z problemami psychicznymi, zakładka na gminnej stronie ośrodka pomocy, umożliwiająca wsparcie online – to tylko niektóre działania, które może realizować gmina;
istotne jest też wsparcie rodzin osób z problemami psychicznymi, narażonych bądź już borykających się z uzależnieniami. Warto przeprowadzić anonimową ankietę, najlepiej w formie online, by ocenić skalę problemu. Udział w ankiecie może być dla mieszkańców okazją do refleksji i impulsem do skorzystania z pomocy psychologicznej lub nakłonienia do tego dzieci czy innych osób z rodziny.
konieczne są wspieranie zdrowia psychicznego mieszkańców i nauka budowania odporności emocjonalnej już od najmłodszych lat. W tym organizowanie warsztatów, także dla najmłodszych – zarówno na terenie gminy, jak i w szkołach – uczenie technik rozpoznawania i kontroli emocji, rozwiązywania problemów i radzenia sobie ze stresem5;
ważne jest też zapobieganie charakterystycznemu współcześnie poczuciu samotności nastolatków, intensywnie i dramatycznie odczuwanemu zwłaszcza przez osoby z wzorcem zaburzeń borderline. Organizowanie grup wsparcia dla młodych ludzi przeżywających problemy czy kryzysy psychiczne – na terenie gminy oraz online – propagowanie pomocnej literatury, stron internetowych, projekcji filmowych poruszających ten problem to część z działań, które może wykorzystać samorząd. Również organizacja miejsc spędzania wolnego czasu i rozwoju swoich pasji może okazać się pomocna w zadbaniu o zdrowie psychiczne i zapobieżenie uzależnieniom młodzieży.
Borderline to tylko jeden z problemów zdrowia psychicznego, który wcześnie rozpoznany może zapobiec rozwojowi uzależnień. Działania w kierunku poznania problemów zdrowia psychicznego to także nauka tolerancji dla osób dotkniętych tego typu cierpieniem. W Polsce powstaje coraz więcej ośrodków specjalizujących się w podwójnej diagnozie. Warto korzystać z pomocy takich centrów w przypadku diagnozy zaburzeń osobowości ze wzorcem borderline, szczególnie sprzyjającym – podobnie jak depresja – rozwojowi uzależnień.
Agata Sierota
- Sierota A., Borderline – dlaczego trudna terapia uzależnień. Świat Problemów, nr 4/2023, s. 20-23 ↩︎
- Fox D.J., Borderline – życie na krawędzi. GWP 2021 ↩︎
- https://www.almalibre.pl/borderline/ ↩︎
- https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/zaburzenia_osobowosci/74280,osobowosc-borderline-informacje-ogolne ↩︎
- https://www.strategiejst.pl/2024/08/26/odpornosc-psychiczna-trzeba-budowac-juz-w-wieku-szkolnym/ ↩︎