
Propagowanie przez gminy stosowania technik zachowań asertywnych oraz ułatwienie uczestnictwa w takich treningach dzieciom, młodzieży i dorosłym może być skutecznym, a nawet podstawowym elementem zapobiegania szerzącemu się współcześnie zjawisku przemocy psychicznej.
Przemoc to nie tylko bicie, popychanie czy szarpanie, ale także powtarzanie słów w rodzaju jesteś głupia, do niczego się nie nadajesz, zwłaszcza gdy obrażana osoba nie umie obronić się przed emocjonalnym atakiem. Przemoc psychiczna współwystępuje z przemocą fizyczną, ale rani także bez cielesnego kontaktu. Wielu postronnych obserwatorów przemocy emocjonalnej nie wtrąca się, twierdząc, że to są „zwykłe problemy czy konflikty” i nie ma potrzeby interweniować. Psychiczne znęcanie się jest często trudniejsze do wykrycia i udowodnienia, bo nie zostawia tak wyraźnych śladów jak siniaki czy złamania. Wycofanie lub depresja dziecka czy dorosłego poddawanego przemocy emocjonalnej, nie od razu zostają rozpoznawane jako jej skutki (Sierota, 2022).
„Przemoc psychiczna to długotrwałe znęcanie się nad drugą osobą. Polega ona na wchodzeniu z nią w takie interakcje, w następstwie których czuje się ona źle, osaczona i stłamszona. Jest to działanie przy pomocy słów oraz różnych środków niewerbalnych. Ich celem jest wyrządzenie krzywdy innej osobie bez użycia siły fizycznej”1. Znęcanie psychiczne cechuje:
- długotrwałość lub cykliczność zachowań,
- uzyskanie kontroli nad osobą doświadczającą przemocy,
- brak lub nieskuteczność obrony osoby atakowanej,
- przewlekły stres u atakowanego (w wyniku ranienia godności),
- paradoksalne poczucie winy u osoby doświadczającej przemocy.
Formy przemocy psychicznej są różnorodne. Można do nich zaliczyć codzienne krzyki i wyzwiska, ale także kontrolowanie telefonu innej osoby czy stawianie jej zbyt wysokich wymagań. Przemoc psychiczna może przejawiać się jako:
- obrażanie, poniżanie,
- wyśmiewanie, kpiny i ironia, zawstydzanie i upokarzanie,
- narzucanie swoich przekonań, poglądów i nieustanna krytyka tychże u drugiej osoby,
- kontrolowanie – wypytywanie o wszystko, wydzielanie pieniędzy w związku,
- izolowanie lub ograniczanie kontaktu partnera czy dziecka z innymi osobami z otoczenia,
- wymuszanie posłuszeństwa i podporządkowania, stosowanie gróźb i kar,
- wmawianie zaburzeń, choroby psychicznej.
Skutki przemocy psychicznej
Osoby narażone na przemoc psychiczną z czasem stają się wycofane i bierne. Zmienia się ich samoocena i obniża poczucie własnej wartości. Często za doświadczaną przemoc obwiniają siebie, wierząc, że swoim zachowaniem zasłużyły na takie traktowanie. Nierzadko osoby doświadczające przemocy psychicznej popadają w stany lękowe, depresję, pojawiają się próby radzenia sobie z sytuacją za pomocą alkoholu, leków, także próby samobójcze. Poddawane przemocy psychicznej dzieci mają utrudniony rozwój emocjonalny i intelektualny, w dorosłości latami zmagają się z traumą. Nierzadko – nawet wtedy, gdy sprawca nie używał przemocy fizycznej – występuje u nich stres pourazowy. Osoby doznające przemocy psychicznej miewają bóle głowy, nerwobóle, cierpią na bezsenność i różne dolegliwości zdrowotne. Tego rodzaju przemocy można doświadczyć w pracy, szkole, a także w domu rodzinnym. Często bywa niezauważana bądź przemilczana – granice osobiste bywają przekraczane stopniowo. Brak umiejętności odczytywania sygnałów, które świadczą o naruszaniu komfortu emocjonalnego, oraz niedostatek schematów reagowania na nadużycia można wpisać w braki w zakresie asertywności, która pozwala skutecznie bronić się przed takimi zachowaniami ze strony innych.
Asertywność i stawianie granic
Asertywność często jest definiowana jako stanowcza, łagodna, pozbawiona lęku postawa w kontaktach i relacjach. Osoba asertywna ma szacunek wobec innych, ale także wobec samej siebie, nie pozwalając na przekraczanie granic osobistych (Król-Fijewska, 1993).
Nasze granice osobiste zabezpieczają przed atakiem i umożliwiają bezpieczne funkcjonowanie. Na obszarze „ja” obowiązują pewne prawa i osoby przekraczające granice powinny je respektować. Gdy tego nie robią – reagujemy. Podstawą naszego komfortu psychicznego jest świadomość tego, kim jesteśmy, poczucie naszej wartości oraz pewność tego, czym dysponujemy i za co jesteśmy odpowiedzialni. Te przekonania zaczynają się kształtować od najmłodszych lat. Agresywne zachowania rodziców, ale także nadopiekuńczość, obojętność i nietolerancja – uznawane za współczesne formy przemocy psychicznej[i]2 – sprawiają, że obszar „ja” dziecka i jego poczucie granic kształtują się nieprawidłowo. Efektem może być pozwalanie na ingerencję we własny obszar osobisty, ale także niewyczuwanie granic innych osób. Osoba nieczująca granic międzyludzkich ma stałe poczucie zagrożenia, więc atakuje innych lub przesadnie im ulega, zgadzając się także np. na przemocowe zachowania w bliskiej relacji, by zyskać iluzję bezpieczeństwa.
Dziecko, które doznaje przemocy psychicznej ze strony ojca czy matki, wpada niejako w pułapkę nierozumienia sytuacji i bierze toksyczne zachowania za dopuszczalne. Będąc od najmłodszych lat narażone na krytykę, wyśmiewanie, poniżanie i brak szacunku, połączone często z nadmiernymi wymaganiami i manipulacją, nieświadomie wybiera partnera podobnego do przemocowego rodzica. Bywa, że nawet świadomość tego faktu nie pomaga ustrzec się przed pójściem za wyuczonym schematem. Rodzic, który stosuje przemoc nie determinuje, ale w dużym stopniu sprzyja poszukiwaniu podobnego wzorca w przyszłych związkach i, niestety, również przenoszeniu go na własne dzieci. Jednak, jak twierdzą specjaliści, nawet pomimo nabytych tendencji do ulegania przy przekraczaniu granic, asertywnych zachowań można się nauczyć (Sierota, 2023).
Trening asertywności
Trening asertywności to nabywanie/rozwijanie różnorodnych umiejętności, które wzmacniają poczucie wartości i ułatwiają m.in. dbanie o swoje prawa w relacjach z innymi. Warsztaty zachowań asertywnych mogą być dobrym działaniem zapobiegawczym wobec szerzenia się przemocy psychicznej. Podczas treningu asertywności uczestnicy uświadamiają sobie swoje prawa w relacjach i uczą się, jak z nich korzystać w praktyce. Każdy bowiem powinien starać się z szacunkiem odnosić do innych, ale także prosić i wymagać tego samego dla siebie. Wiele osób nie próbuje kontrolować swojego gniewu wobec innych – krzyczy, obraża i celowo poniża drugą osobę, by ją zranić. Musimy pamiętać, że gdy jesteśmy tak traktowani, powinniśmy zareagować od razu, np.: Proszę, nie podnoś na mnie głosu, Nie mów do mnie w taki sposób. Jeśli pozwolimy na agresywne traktowanie, pojawia się bardzo duże prawdopodobieństwo, że będzie się ono powtarzać. Przemoc psychiczna to nie tylko krzyki i przekleństwa, to także ironia i aluzyjne uwagi, na które nie zawsze wiadomo, co odpowiedzieć. One również mogą ranić i obniżać poczucie wartości. Na treningu asertywności można się nauczyć, że np. na uwagę typu: Z twoim wykształceniem trudno się spodziewać mądrej odpowiedzi, można spokojnie odpowiedzieć: Czyli uważasz, że głupio odpowiedziałam z powodu mojego wykształcenia?. Choć autor uwagi to właśnie miał na myśli, taka riposta odbiera mu pewność siebie, bo widzi, że ma do czynienia z osobą, która nie pozwoli się obrażać.
Trening asertywności dotyczy różnych obszarów, np. uczy umiejętności mówienia nie, gdy druga strona naciska i wymaga od nas podejmowania działań, których nie chcemy. Asertywność to także umiejętność traktowania drugiej strony z szacunkiem: godzenia się z jej odmową, krytykowania w konstruktywny, nieraniący sposób. Propagowanie rozwoju umiejętności asertywnych to działania dwustronne: uczące, jak nie podlegać przemocy psychicznej i jak funkcjonować bez używania jej w relacjach.
Trening asertywności zaczyna się zwykle od krótkiego wprowadzenia teoretycznego. Następnie uczestnicy, bazując na podanych przykładach i własnych doświadczeniach, trenują asertywne reakcje, tworząc odpowiednie wypowiedzi i zachowania, kilkakrotnie je powtarzając, by uzyskać swobodę w ich stosowaniu. Zakłada się, że skuteczny trening asertywności powinien obejmować minimum dwa spotkania, oddzielone kilkudniową przerwą, by utrwalić i zastosować nabywane schematy zachowań w spotykanych sytuacjach (Król-Fijewska, tamże).
Jak zapobiegać przemocy psychicznej
Uświadamianie zjawiska przemocy psychicznej, wskazywanie na zachowania mogące o niej świadczyć, to pierwszy krok w profilaktyce tej formy przemocy. Czasami sytuacja jest tak zaawansowana – osoba doświadcza przemocy psychicznej i podlega mechanizmom manipulacji ze strony osoby stosującej przemoc przez wiele lat – że jedyną skuteczną pomocą jest terapia w gabinecie specjalisty. Gdy jednak celem jest profilaktyka lub reagowanie na pierwsze zauważalne sygnały, które mogą świadczyć o takiej formie przemocy, nauka zachowań asertywnych i rozwój umiejętności stawiania granic mogą być dobrym wyborem działań zapobiegawczych.
Współcześnie, gdy zjawisko przemocy psychicznej dotyka coraz więcej osób, przed gminami stoi ważne zadanie, by zmniejszyć jej zakres i pomóc w radzeniu sobie z jej przejawami.
- Zjawisko przemocy psychicznej występuje w różnych grupach wiekowych i w różnych środowiskach: rodzinnym, szkolnym, zawodowym, dlatego warto, po rozpoznaniu potrzeb gminy (dane pozyskane np. poprzez wypełnienie ankiet w formie online), zacząć od tego obszaru, który wydaje się najbardziej zagrożony ryzykiem wystąpienia przemocy psychicznej lub tam, gdzie wyraźnie zaznaczają się jej przejawy.
- Warto, by gmina propagowała zachowania asertywne jako skuteczne zapobieganie oraz umiejętność obrony w przypadku przekraczania granic. Może to być prelekcja, dyskusja o chwytliwym tytule, np. Powstrzymaj przemoc w białych rękawiczkach czy Nie mów do mnie w taki sposób, na którą zostaną zaproszeni mieszkańcy gminy. Podczas spotkania warto zachęcić (w przypadku problemów) do konsultacji ze specjalistą w GOPS, a w sytuacji wystąpienia pierwszych oznak przemocy psychicznej do uczestnictwa w organizowanym na terenie gminy treningu asertywności. Taki trening może obejmować różne obszary asertywności, może wzmacniać poczucie własnej wartości i umiejętność stawiania granic, uczyć w odpowiedni sposób przyjmować i wyrażać krytykę, reagować na dosadne czy agresywne wyrażanie swojego zdania itp.
- Gminy powinny umożliwić uzyskanie pomocy osobom doznającym przemocy psychicznej, wskazując odpowiednie miejsca pomocy bądź finansując konsultacje ze specjalistą w gminnym ośrodku pomocy społecznej, który m.in. pomoże podjąć odpowiednie działania asertywne w zaistniałej sytuacji.
- Warto też zachęcać lokalne placówki oświatowe – szkoły, ośrodki opiekuńczo-wychowawcze, gdzie zjawisko przemocy psychicznej często występuje – do organizowania takich treningów w ramach podejmowanych działań profilaktycznych i wychowawczych na terenie placówek.
Agata Sierota
Bibliografia:
Król-Fijewska M., Trening asertywności. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 1993.
Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie. WSiP, Warszawa 1994.
Sierota A., Pułapka przemocy psychicznej. „Niebieska Linia”, nr 2/2023.
Sierota A., Nie milcz. Przemoc psychiczna w związkach. „Świat Problemów”, nr 5/2022.