Reakcje szkoły na przemoc w domu ucznia

Zdjęcie ilustracyjne / źródło www.picjumbo.com (Pixabay)

Szkoła jest miejscem, w którym dziecko przebywa wiele godzin dziennie. Jeśli więc doświadcza ono przemocy domowej, jest duża szansa na to, że to właśnie w szkole problem ten zostanie dostrzeżony. W tym kontekście Standardy ochrony małoletnich są kwestią bardzo istotną.

Zgodnie z ustawą z 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1606) organy zarządzające placówkami działającymi na rzecz ochrony dzieci oraz organizatorzy tego rodzaju działalności mają ustawowy obowiązek wdrożyć standardy dostosowane do charakteru i rodzaju podmiotu lub prowadzonej działalności[1]¹. Obowiązek sporządzenia i wprowadzenia standardów, m.in. przez szkoły, upłynął 15 sierpnia tego roku.
Zbiór zasad składających się na standardy ochrony małoletnich ma za zadanie sprawić, aby w placówkach, w których przebywają dzieci, pracowały osoby, które nie zagrażają ich bezpieczeństwu oraz potrafią rozpoznawać objawy świadczące o tym, że dziecko doświadcza krzywdzenia i podejmować skuteczne interwencje. Ponadto dzieci uczęszczające do takich placówek zdobywają w nich wiedzę na temat tego, jak unikać potencjalnych niebezpieczeństw w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi, również w świecie wirtualnym, oraz jak i gdzie szukać pomocy w przypadku trudnych sytuacji rodzinnych i życiowych. Rodzice zaś zdobywają wiedzę o tym, jak w poszanowaniu godności i autonomii dziecka stosować zasady i wychować mądre dzieci, a także jak poszerzać wiedzę najmłodszych na temat unikania zagrożeń.
Spełnianie przez szkołę standardów oznacza m.in., że znajduje się w niej osoba odpowiedzialna za monitoring i realizację Polityki ochrony dzieci przed krzywdzeniem. Polityka taka określa szczegółowo m.in. sposób reagowania na sytuacje, w których podejrzewa się, że dziecko doświadcza krzywdzenia. Spełnianie standardów oznacza również, że pracownicy szkoły znają dane lokalnych instytucji zajmujących się reagowaniem na krzywdę dzieci.

Jak może wyglądać przemoc domowa wobec dziecka?

Przemoc względem dzieci może przybierać różne formy. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej określa przemoc wobec dziecka jako jednorazowe bądź powtarzające się umyślne działania lub zaniechania, wykorzystujące przewagę sił fizycznych, psychicznych bądź ekonomicznych. Działania te mają na celu pozbawienie dziecka środków finansowych, naruszenie jego praw lub dóbr osobistych, narażenie zdrowia lub życia dziecka, naruszenie jego godności, nietykalności, wolności, prywatności, wzbudzanie u dziecka poczucia zagrożenia, poniżenia i udręczenia, powodowanie jego cierpienia i krzywdy.
Warto pamiętać, że krzywdzenie dziecka nie musi być zaplanowane i celowe. Krzywdzenie to również zaniechanie, które może polegać np. na niezapewnieniu mu dostępu do edukacji lub do leczenia.

Rodzaje przemocy względem dziecka:

Przemoc fizyczna – to zachowania rodzica lub opiekuna wobec dziecka, które polegają na: popychaniu, szarpaniu, biciu, kopaniu, rzucaniu w nie przedmiotami, powodowaniu obrażeń, biciu dłonią, pasem i innymi przedmiotami, potrząsaniu i rzucaniu dzieckiem, drapaniu go, szczypaniu, gryzieniu, ciągnięciu za rękę, włosy, uszy, przypalaniu, parzeniu, zmuszaniu do przebywania w niewygodnej pozycji. Należy pamiętać, że klaps jest formą przemocy fizycznej. Przemocą fizyczną jest również niereagowanie na to, że dziecko otrzymuje kary fizyczne od innego domownika. Osoba stosująca przemoc nie musi kierować się intencją skrzywdzenia dziecka i zadania mu cierpienia – może być przekonana o tym, że kary fizyczne są dobrym środkiem wychowawczym.
Przemoc psychiczna – to destrukcyjny dla dziecka sposób budowania z nim relacji, który polega zarówno na podejmowaniu działań szkodliwych dla jego emocjonalności, jak i na zaniechaniach. Zaniechaniem może być np. brak prawidłowej reakcji i udzielenia dziecku pomocy, np. kiedy ma ono problemy szkolne. Zaniechanie to również ignorowanie potrzeb dziecka np. poprzez stałe odmawianie mu bliskości fizycznej czy rozmowy. Przemoc psychiczna, inaczej emocjonalna, może przybierać bardzo różne formy, np. wycofanie emocjonalne rodzica i brak zaangażowania w relację z dzieckiem, okazywanie dziecku wrogości, odrzucanie, oczernianie, obwinianie, upokarzanie, zastraszanie, mówienie o dziecku w samych negatywach, brak szacunku do indywidualności dziecka oraz do jego granic, angażowanie dziecka w problemy dorosłych, zmuszanie go do przyjęcia ról, które powinni pełnić dorośli, zbyt wygórowane wymagania, nadmierny krytycyzm, uniemożliwianie dziecku realizacji potrzeb społecznych, postawa nadmiernie opiekuńcza i ograniczająca rozwój dziecka, pozwalanie na to, żeby dziecko było świadkiem przemocy oraz demoralizowanie go.
Przemoc seksualna – gdy dorosły angażuje dziecko w działania o charakterze seksualnym, które mogą przebiegać z kontaktem fizycznym, jak i bez niego. Może mieć ona następujące formy: dotykanie lub całowanie z podtekstem seksualnym, pobudzanie części ciała dziecka przy użyciu ręki, własnych części intymnych czy przedmiotów, składanie dziecku propozycji o charakterze seksualnym, zmuszanie dziecka do dotykania intymnych części ciała dorosłego, kontakty oralno-genitalne, penetracja seksualna, pokazywanie dziecku intymnych części ciała, molestowanie werbalne, przedstawianie dziecku treści o charakterze seksualnym, np. pornografii, uwodzenie dziecka za pośrednictwem internetu, oferowanie mu korzyści materialnych i finansowych za to, że zgodzi się na różne formy interakcji o charakterze seksualnym.
Zaniedbanie – polega na niezaspokajaniu potrzeb dziecka oraz nieinteresowaniu się nimi. Zaniedbujący rodzice lub opiekunowie nie szanują praw dziecka. Nie zapewniają mu odpowiednich warunków do rozwoju fizycznego, psychicznego, poznawczego itd. Zaniedbanie może przybierać różnorodne formy: pozbawianie dziecka bezpiecznego miejsca zamieszkania, prawidłowego sposobu odżywiania, opieki lekarskiej, dostępu do edukacji itd. Zaniedbujący rodzic może nie posyłać dziecka do szkoły, zabraniać mu spotykania się z innymi ludźmi, zostawiać je samo w domu, gdy jego wiek na to nie pozwala, nie dbać o fizyczne i emocjonalne bezpieczeństwo dziecka.

Po czym poznać, że uczeń bądź uczennica doznaje przemocy domowej?

Zdarza się, że dzieci same zgłaszają zaufanemu nauczycielowi lub nauczycielce, że doznają przemocy. Takie sytuacje mają jednak miejsce dość rzadko. Zdecydowana większość dzieci ukrywa, że w ich domu dzieje się coś złego. Na pewnym etapie mogą również nie być świadome, że to, co robią ich bliscy, jest niewłaściwe.

Pracownicy szkół muszą więc zachować uważność na symptomy, które mogą świadczyć o tym, że dziecko doświadcza przemocy. Do takich symptomów należy zauważalna zmiana w zachowaniu dziecka. Może stać się ono nadmiernie pobudzone lub wręcz przeciwnie – wycofane i obojętne. Czasem pojawia się trudny do uspokojenia płacz, niepokój, lęk przed określonymi sytuacjami. Takie dziecko często przejawia również problemy w radzeniu sobie z emocjami. Może zachowywać się w sposób niepasujący do jego wieku, a więc albo zbyt dojrzale, albo zbyt dziecinnie.
Dzieci, które doświadczają przemocy ze strony rodziców lub opiekunów, często zmieniają swoje zachowanie w ich obecności. Można dostrzec, że się ich boją. Takie dzieci mogą również przejawiać opóźnienia rozwojowe, mieć problemy ze snem, koszmary senne, moczyć się, cierpieć z powodu zaburzeń odżywiania lub przejawiać zachowania o charakterze seksualnym. Jeśli dziecko doświadcza przemocy seksualnej, może wykazywać nieadekwatne do wieku zainteresowanie tą sferą. Konsekwencją doświadczania przemocy domowej może być samookaleczanie się oraz używanie substancji psychoaktywnych.

Pracownicy szkoły mogą również dostrzec ślady krzywdzenia na ciele dziecka. Zaliczyć do nich można m.in. złamania, pręgi – np. na plecach lub nogach – pęknięcia na skórze, ślady po przypalaniu papierosami, krwawe wylewy do gałek ocznych, siniaki czy ślady odbitej dłoni. Jeśli dziecko doświadcza przemocy seksualnej, może zarazić się chorobami przenoszonymi drogą płciową, doświadczyć urazów genitaliów i odbytu, cierpieć z powodu częstych infekcji intymnych.
Biorąc pod uwagę, że przemocą jest również zaniedbanie, jej symptomem może być to, że dziecko jest brudne, nieprzyjemnie pachnie, jego ubrania są dziurawe i zanieczyszczone, nie otrzymuje właściwej do potrzeb opieki medycznej, np. nie jest kierowane na badania mimo widocznych problemów zdrowotnych. Dziecko może przychodzić do szkoły w ubraniach nieadekwatnych do pogody. Może również być często nieobecne. Zdarza się, że zabiera jedzenie innym dzieciom, ponieważ jest głodne.

Jak mogą zachowywać się dorośli, którzy krzywdzą swoje dzieci?

Pracownicy szkoły mają kontakt nie tylko z dziećmi, ale również z ich rodzicami i opiekunami. Oto symptomy, które mogą świadczyć o stosowaniu przez nich przemocy:

dorosły nie martwi się urazami na ciele dziecka; zapytany o nie, podaje przyczyny, które zdają się nie pasować do objawów,
zdrowie dziecka budzi jego nadmierne zainteresowanie bądź nie powoduje jakiegokolwiek zainteresowania,
kiedy dorosły mówi o dziecku, nie okazuje żadnych emocji; nie widać również wyraźnych reakcji na płacz, cierpienie czy smutek dziecka,
dorosły prezentuje negatywne i pełne wrogości postawy względem dziecka. Można zauważyć, że celem dorosłego jest robienie z dziecka „kozła ofiarnego”, którego obwinia za wszelkie nieszczęścia. Może również mieć wobec niego nadmierne oczekiwania, nie akceptować błędów, gorszych ocen, niedociągnięć czy pomyłek,
dorosły jest wycofany i niedostępny emocjonalnie, nie wchodzi z dzieckiem w interakcje oparte na uważnej rozmowie, zainteresowaniu, empatii,
rodzic bądź opiekun grozi dziecku („Zobaczysz, co będzie, jak ojciec wróci”), jest bardzo surowy, zasadniczy, nie ukrywa, że stosuje kary fizyczne,
dorosły jest wobec dziecka nadopiekuńczy i nadmiernie je kontroluje; nie pozwala mu na samodzielność, kontakty z innymi osobami, w tym z rówieśnikami,
używa dziecka do zaspokajania własnych potrzeb, np. wymaga od niego, by było mediatorem między skonfliktowanymi rodzicami.

Przemoc domowa może występować w rodzinach o różnym statusie majątkowym i społecznym. Warto jednak wiedzieć, że czynnikami ryzyka jest zła sytuacja finansowa,która wynika z niezaradności życiowej dorosłych, uzależnienia jednego lub obojga rodziców, brak umiejętności zabezpieczenia rodziny materialnie oraz obecność chorób psychicznych w rodzinie. Nie oznacza to jednak, że w każdej rodzinie, w której występują tego rodzaju problemy, dochodzi do przemocy wobec dzieci. Nie oznacza również, że jeśli rodzina jest wolna od takich trudności, problem przemocy na pewno w niej nie występuje.

Jak rozmawiać o przemocy domowej?

Jeśli nauczyciel bądź inny pracownik szkoły podejrzewa, że dziecko doświadcza przemocy, może spróbować nawiązać z nim rozmowę. Może to pomóc w ocenie sytuacji oraz podjęciu decyzji o tym, jaka reakcja będzie najlepsza. Nie chodzi tu o „przesłuchiwanie” dziecka, lecz o koncentrację na nim, jego emocjach i doświadczeniach.

            Dziecko, z którym zaczynamy rozmawiać o tym, co dzieje się u niego w domu, najprawdopodobniej doświadczy trudnych emocji. Może bać się o siebie, swoich bliskich, mierzyć się ze wstydem, czuć potrzebę chronienia osoby, która je krzywdzi. Może również bać się spełnienia przez tę osobę jej gróźb, mierzyć się z poczuciem zdradzania bliskich, z przekonaniem, że „i tak nic się nie da zrobić” oraz z całą gamą innych trudnych myśli i przekonań.
            Trudnych emocji może doświadczać również dorosły, który prowadzi rozmowę z dzieckiem na temat jego przeżyć. Może się obawiać, że swoim postępowaniem doprowadzi do jeszcze większej krzywdy dziecka, odczuwać złość wobec osób, które je krzywdzą czy też myśleć że nie mówi ono prawdy.
            Nauczyciel może przeprowadzić taką rozmowę bez wiedzy i zgody rodzica, ponieważ pozwala na to obowiązek reagowania na przemoc wobec dziecka. Obowiązkiem szkoły jest zapewnienie dziecku wsparcia, rozmowy i wysłuchania, a następnie przekazanie sprawy odpowiednim instytucjom do dalszego wyjaśnienia. Nie wolno natomiast organizować „konfrontacji” w celu porównania relacji obu stron. O tym, w jaki sposób rozmawiać z dzieckiem na temat krzywdzenia pisze w swoich materiałach edukacyjnych m.in. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę.

            Ważnym aspektem może również okazać się rozmowa z rodzicem lub opiekunem dziecka. Taka rozmowa może pomóc w lepszym rozumieniu zachowania dziecka, m.in. poprzez poznanie otoczenia, w jakim na co dzień żyje. Taka rozmowa pozwala również nauczycielowi ocenić to, jaki stosunek rodzic lub opiekun ma do dziecka, na ile się nim interesuje oraz pozwala dostarczyć mu wsparcia i wiedzy na temat tego, gdzie może szukać pomocy.
            Rozmowa z rodzicem bądź opiekunem będzie przebiegała inaczej w zależności od tego, czy prowadzona jest z rodzicem podejrzewanym o przemoc czy z rodzicem niekrzywdzącym. Czasem również nauczyciel zaprasza na rozmowę, ponieważ podejrzewa, że przemoc wobec dziecka stosuje inna osoba z rodziny. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę przygotowała także materiały na temat sposobów prowadzenia rozmowy z rodzicami i opiekunami. Warto wiedzieć, że jeśli nauczyciel podejrzewa, iż rozmowa z rodzicem może negatywnie wpłynąć na bezpieczeństwo dziecka, nie musi jej podejmować. Nie potrzebuje bowiem zgody rodzica na podjęcie działań, których celem będzie zapewnienie dziecku bezpieczeństwa.             Schemat interwencji w sytuacji, w której pracownicy szkoły podejrzewają, że dziecko doznaje w swoim domu krzywdzenia, może się różnić w przypadku rodzaju i stopnia nasilenia przemocy. Jeśli dziecko doświadcza przemocy z uszczerbkiem na zdrowiu, jest wykorzystywane seksualnie lub zagrożone jest jego życie, pracownicy szkoły powinni zapewnić dziecku bezpieczeństwo poprzez odseparowanie go od rodzica podejrzewanego o krzywdzenie oraz zawiadomić policję.
            Jeśli dziecko cierpi z powodu zaniedbania i niewydolności wychowawczej rodziców lub opiekunów (rodzic nie zapewnia dziecku odpowiedniej odzieży, wyżywienia, nie interesuje się jego potrzebami) szkoła powinna zadbać o bezpieczeństwo dziecka, przeprowadzić rozmowę z rodzicem bądź opiekunem, udzielić mu informacji o możliwych formach wsparcia rodziny, a w sytuacji, gdy nie jest on zainteresowany współpracą, powiadomić ośrodek pomocy społecznej.
Gdy dziecko jednorazowo doświadczyło przemocy fizycznej (np. klapsa lub popchnięcia), przemocy psychicznej lub innych zachowań ze strony bliskich wzbudzających niepokój nauczyciela, należy zadbać o bezpieczeństwo dziecka, przeprowadzić rozmowę z rodzicem, powiadomić o możliwości wsparcia, a w przypadku braku współpracy ze strony rodzica – powiadomić ośrodek pomocy społecznej i złożyć do sądu rodzinnego wniosek o wgląd w sytuację rodziny.
            Kiedy nauczyciel podejrzewa, że dziecko cierpi na skutek innej niż opisane tu formy przemocy, należy zawiadomić na piśmie policję lub prokuraturę o możliwości popełnienia przestępstwa.
            Dziecko, które doświadcza przemocy domowej, jest narażone na jej liczne konsekwencje. Obejmują one m.in. negatywne skutki dla wykształconego przez dziecko wzorca przywiązania, dla jego układu nerwowego, a w szerszej perspektywie dla jakości dalszego życia. Z tego powodu tak ważne jest, aby osoby przebywające z dziećmi na co dzień potrafiły rozpoznawać symptomy świadczące o tym, że mogą one doznawać przemocy domowej.

Maria Engler

Bibliografia:

Kulesza, K., Ostatni dzwonek na wprowadzenie Standardów ochrony małoletnich, https://www.strategiejst.pl/2024/08/10/ostatni-dzwonek-na-wprowadzenie-standardow-ochrony-maloletnich/ (13.09.2024).
Kubicka-Kraszyńska, U., Krawczak, A. (2023). Uważna placówka, uważna organizacja. Praktyczny przewodnik dla pracowników podmiotów zobowiązanych do wprowadzenia standardów ochrony dzieci. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Warszawa.
Katana, K., Krawczak, A., Kubicka-Kraszyńska, U., Roguszewska, K., Skierkowska, M., Sotomska, A. (2023). Standardy ochrony dzieci w żłobkach i placówkach oświatowych. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Warszawa.