Po czym poznać, że przywiązanie do telefonu stało się problematyczne? Jak przeciwdziałać szkodliwemu korzystaniu ze smartfonów przez dzieci i nastolatków? Jakie działania mogą podjąć gminy?
Smartfony stały się niezwykle ważne dla dzieci i nastolatków, co niepokoi rodziców i nauczycieli. Choć trzeba przyznać, że telefony pochłaniają również uwagę dorosłych. Gdziekolwiek jesteśmy – w centrum handlowym, na plaży, na ulicy, w tramwaju czy restauracji – widzimy ludzi całkowicie skoncentrowanych na ekranach.
Zjawisko problemowego korzystania ze smartfonów przez dzieci i młodzież jest przedmiotem naukowych badań i publikacji. Określa się je mianem fonoholizmu, rozumianego jako kompulsywne korzystanie ze smartfonu. Badania z 2016 r. wykazały, że odsetek uczniów ówczesnych gimnazjów korzystających ze smartfonów w sposób problemowy przekraczał 7,6 proc., zaś 37 proc. uczniów było zagrożonych tym zjawiskiem. W przypadku uczniów szkół ponadgimnazjalnych u 3,8 proc. badanych zaobserwowano problemowe korzystanie ze smartfonów, zaś u 39 proc. – zagrożenie tym problemem.
W 2015 r. Fundacja Dzieci Niczyje zrealizowała w Polsce badanie dotyczące korzystania przez małe dzieci z aplikacji mobilnych. Przeprowadzono je przy udziale dzieci w wieku od 6 miesięcy do 6,5 roku. Jedna czwarta rodziców stwierdziła, że ich dziecko w wieku do 6,5 roku ma własne urządzenie mobilne. 64 proc. dzieci w wieku mieszczącym się w tym przedziale korzysta z urządzeń mobilnych regularnie, nawet codziennie.
Kim są smombie?
Aby oddać to, jak powszechnym problemem jest nadmierne korzystanie ze smartfonów, warto wspomnieć o zjawisku określanym jako smombie. Ten neologizm, powstały z połączenia słów smartfon i zombie, wprowadzono w 2015 roku. Określa się nim osoby, które są tak intensywnie wpatrzone w ekran swojego telefonu, że niemal tracą kontakt z otoczeniem. Smombie są często bohaterami umieszczanych na YouTube’ie filmików o komediowym charakterze, które pokazują skutki braku koncentracji na otoczeniu z powodu nadmiernego zaabsorbowania smartfonem. Choć początkowo terminu tego używano przede wszystkim w kontekście takich właśnie żartów, określenie smombie dość szybko nabrało negatywnego znaczenia. Stało się tak za sprawą coraz liczniejszych, tragicznych w skutkach wydarzeń, których przyczyną było właśnie zapatrzenie się w telefon.
Wiele mówi się o tym, że korzystanie ze smartfonu podczas przemieszczania się w świecie rzeczywistym, jest niebezpieczne. Oczywistym zagrożeniem jest używanie telefonu w trakcie jazdy na rowerze, prowadzenia samochodu, przechodzenia przez jezdnię, poruszania się w miejscach publicznych itd. Jednak inną, mniej oczywistą konsekwencją stania się smombie, jest bierność wobec rozgrywających się wydarzeń. Jej przejawem moż być filmowanie wypadku czy innego tragicznego zdarzenia, czyli postawienie się w roli biernego obserwatora, a nie osoby, która może aktywnie wpływać na sytuację i nieść pomoc.
Marek A. Motyka w swojej pracy Pokolenie smombów: charakterystyka i typologia wyróżnia kilka typów smombie:
- smombie-kierowcy: Instytut Transportu Samochodowego podaje, że co czwarty wypadek samochodowy może mieć związek z używaniem smartfonu podczas jazdy,
- smombie-piesi: wchodzenie przez nich na latarnie, znaki czy w szklane drzwi często bywało filmowane i upubliczniane. Niestety zdarzają się również poważniejsze wypadki, do których dochodzi z winy pieszych zapatrzonych w smartfony. W 2015 roku w Sztokholmie pojawiły się znaki ostrzegające kierowców przed smombie. W jednym z chińskich miast wyznaczono ścieżki telefoniczne dla użytkowników smartfonów, a przy dwóch przystankach tramwajowych w Augsburgu (Niemcy) wprowadzono sygnalizację naziemną,
- smombie-cykliści: korzystający z urządzeń mobilnych rowerzyści wjeżdżają w pieszych i urządzenia stacjonarne,
- smombie-gracze: mowa tu nie o osobach, które grają na smartfonach w odosobnieniu, lecz o tych, które podczas gry poruszają się w przestrzeni publicznej. Do wielu niebezpiecznych zdarzeń dochodzi w wyniku zaabsorbowania popularną grą Pokemon Go. Przykładowo, dwaj mężczyźni w Kalifornii nie dostrzegli ostrzeżeń o niebezpiecznym urwisku i próbując „złapać” Pokemony spadli z klifu, co skończyło się licznymi obrażeniami. Inne skoncentrowane na tej grze osoby wchodziły pod auta,
- smombie-reporterzy: określenia tego używa się w stosunku do wcześniej opisanych osób, które w ważnych sytuacjach swoją aktywność ograniczają do filmowania i robienia zdjęć. Problem polega nie tylko na tym, że nie podejmują one adekwatnych działań, ale często utrudniają akcję ratunkową. Można spotkać się już z doniesieniami o mandatach nakładanych na osoby filmujące wypadki. Smombie-reporterzy dokumentują również inne dramatyczne sytuacje, jak np. pobicia, gwałty czy innego rodzaju przemoc, której są świadkami,
- pozostałe typy smombie obejmują uczniów i studentów poruszających się po korytarzach szkoły czy uczelni ze smartfonami w rękach, całe rodziny spędzające „wspólnie” czas na korzystaniu ze swoich smartfonów czy osoby, które podczas spotkań towarzyskich nie odrywają wzroku od ekranów.
Dlaczego dzieci i młodzież tak chętnie korzystają ze smartfonów?
Wiemy o tym, że smartfon zastępuje dziś wiele urządzeń. Używamy go jako aparatu fotograficznego, kamery, kalendarza, notatnika, budzika, odtwarzacza muzyki… Dzięki smartfonom skracamy czas zakupów, możemy komunikować się z wieloma osobami jednocześnie, poruszać się po nieznanym terenie czy pobierać interesujące nas pliki. Daje to poczucie, że wszystko mamy na wyciągnięcie ręki. Wiele młodych osób traktuje smartfon niczym przedłużenie własnej osoby. Postrzegają go one niemal jako część swojego ciała. Młodzi ludzie wykorzystują tak wiele funkcji smartfonu, że po pewnym czasie nie wyobrażają sobie bez niego życia.
Telefony są dziś personalizowane w taki sposób, aby pasowały do osobowości właścicieli. W smartfonuch gromadzą oni charakterystyczne dla siebie informacje, utwory muzyczne czy zdjęcia. Również instalowane aplikacje pasują do ich upodobań, potrzeb, zainteresowań i stylu życia. Media społecznościowe, z których młodzi ludzie często korzystają właśnie poprzez smartfony, umożliwiają im prezentowanie światu siebie i kreowanie swojego wizerunku. Daje to poczucie, że telefon jest czymś szczególnie bliskim.
Dzięki smartfonom możemy zachować stałą łączność z innymi – i to nie tylko poprzez rozmowy, ale i SMS-y, MMS-y, nagrania głosowe, oglądanie tego, co publikują inni itd. Rodzi to wrażenie bycia w stałym kontakcie z innymi. Korzystanie ze smartfonu ma również wpływ na sposób postrzegania rzeczywistości. Młodzi ludzie mają często poczucie, że wydarzenie, które nie jest relacjonowane w mediach społecznościowych, ma mniejsze znaczenie lub w ogóle się nie liczy. Opisy sytuacji i zdarzeń, z którymi spotykają się w internecie, wpływają na ich sposób interpretacji oraz kształtują ich opinie i poglądy.
Symptomy problemowego korzystania ze smartfonu
Zaburzenia związane z nadmiernym korzystaniem ze smartfonu nie są oznaczone jako jednostka chorobowa w ficjalnej klasyfikacji, jak ICD-10 czy DSM-5. Korzystanie ze smartfonu staje się problemem, gdy zaczyna dominować nad innymi czynnościami i przynosi użytkownikowi negatywne konsekwencje. Takie nieprawidłowy i dysfunkcyjny sposób korzystania z telefonu komórkowego może się objawiać:
- odczuwaniem silnego pragnienia korzystania z telefonu komórkowego, które przejawia się w uporczywym myśleniu o czynnościach, do jakich może posłużyć,
- stopniowym zwiększaniem czasu przeznaczonego na korzystanie z telefonu komórkowego,
- nieskutecznymi próbami powstrzymania się od używania smartfonu lub ograniczenia zakresu wykonywanych na nim czynności. Zdarza się, że osoba, której dotknął ten problem, nie potrafi przestrzegać własnych ustaleń i założeń, np. przegląda telefon o wiele dłużej niż zakładała,
- przykrymi objawami pojawiającymi się w sytuacjach, w których skorzystanie z telefonu komórkowego jest niemożliwe: lęk, niepokój, obniżenie nastroju, irytacja, drażliwość, pobudzenie psychoruchowe, fantazje i sny na temat telefonu komórkowego oraz wykonywanych na nim czynności,
- doświadczaniem negatywnych konsekwencji, np. zdrowotnych, rodzinnych, edukacyjnych, związanych z korzystaniem z telefonu,
- zatajaniem informacji na temat używania smartfonu, np. dotyczących czasu korzystania lub zakresu wykonywanych działań,
- traktowaniem telefonu komórkowego jako sposobu na odcięcie się od realnych problemów bądź na poprawę swojego samopoczucia czy przezwyciężenie osamotnienia.
Przykład nieprawidłowego wzorca korzystania ze smartfonu
Kasia (14 lat) dostała swój pierwszy telefon komórkowy, gdy miała 9 lat. Początkowo rodzice dbali o przestrzeganie limitu czasu, w którym córka z niego korzystała i interesowali się tym, do czego go używała. Stopniowo jednak zaczęli rozluźniać kontrolę uznając, że dziewczyna samodzielnie zadba o rozsądne korzystanie ze smartfonu.
Dziś Kasia nie potrafi już funkcjonować bez telefonu komórkowego. Dba o to, aby cały czas był w zasięgu jej ręki – również wtedy, kiedy śpi. Zerka na ekran w każdej wolnej chwili. W zasadzie nie tylko w wolnej, ale również w trakcie rozmów oraz innych wykonywanych przez siebie czynności. Zdarzyło się jej już sprawdzać powiadomienia w czasie jazdy na rowerze lub w trakcie zajęć szkolnych. Przyjaciele i znajomi Kasi wiedzą, że zawsze jest „pod telefonem”. Niemal od razu odbiera połączenia i odpisuje na wiadomości. Jeśli nie może tego zrobić, czuje się niespokojna. Jeśli zapomni zabrać ze sobą telefonu, prosi rodziców, aby cofnąć się po niego do domu. Zwraca dużą uwagę na to, aby zawsze mieć zasięg oraz pełną baterię. Czasem zdarza się, że Kasia planuje wieczorem poczytać książkę – dawniej była to jej pasja – ale zwykle nie udaje jej się przestrzegać własnych założeń w tej kwestii.
Kiedy rodzice pytają córkę o to, dlaczego nie jest w stanie rozstać się z telefonem, dziewczyna mówi, że mając go przy sobie czuje się bezpieczniejsza i spokojniejsza. Bez niego zaś czuje się pozbawiona czegoś ważnego. Rodzice martwią się tym, ponieważ dostrzegają, że nastolatka jest coraz bardziej rozkojarzona i trudno jej skoncentrować się na wykonywanych czynnościach, ponieważ ciągle zerka na telefon. Coraz częściej zdarza jej się również spać zbyt krótko ze względu na wieczorne korzystanie z telefonu. Rodzice dostrzegają, że Kasia zaniedbuje naukę i swoje pasje, spędza też mniej czasu na świeżym powietrzu. Częściej boli ją głowa, pogorszył się jej wzrok. Rodziców drażni i niepokoi widok córki, która korzysta z telefonu niemal przy każdej czynności, np. przy sprzątaniu czy myciu zębów. Coraz częściej myślą o wprowadzeniu ograniczeń i sięgnięciu po pomoc specjalisty, jednak boją się tego kroku – przypuszczają, że spotka się to z ostrym sprzeciwem dziecka.
Co mogą zrobić gminy?
Dotykające dzieci i nastolatków zaburzenia używania smartfonu to istotny obszar działań profilaktycznych. Duże znaczenie ma tworzenie kultury bycia poza siecią. Gminy mogą promować podejmowanie aktywności offline. Mogą również prowadzić kampanie społeczne skierowane do wszystkich, także dorosłych członków społeczeństwa oraz spotkania konsultacyjno-informacyjne, podczas których będą rozpowszechniać wiedzę o tym, że:
- osobiste relacje z innymi, czyli takie które nawiązujemy i utrzymujemy w świecie rzeczywistym, nie mogą zostać zastąpione poprzez kontakt online. Tylko osobiste i bezpośrednie relacje z ludźmi stanowią czynnik chroniący zdrowie emocjonalne dzieci, młodzieży i dorosłych,
- zdrowy i zrównoważony styl życia zmniejsza ryzyko rozwoju uzależnień. Mówiąc o zrównoważonym stylu życia warto uwzględnić ruch na świeżym powietrzu, prawidłowe odżywianie się, pielęgnowanie umiejętności bycia tu i teraz, np. poprzez mindfulness, podejmowanie wyzwań adekwatnych do swoich możliwości, zdobywanie nowych umiejętności, rozwijanie zainteresowań, rozwijanie kompetencji społecznych czy spędzanie czasu na łonie natury,
- rodzice stanowią dla dziecka przykład tego, w jaki sposób korzystać z urządzeń ekranowych,
- obowiązkiem rodziców jest zadbanie o higienę cyfrową dzieci poprzez ustalanie i egzekwowanie zdrowych zasad używania telefonów komórkowych przez wszystkich członków rodziny,
- wysoka jakość relacji w rodzinie zmniejsza ryzyko zaburzeń związanych z nadmiernym korzystaniem z telefonu,
- ważnym miejscem przeprowadzania działań profilaktycznych są szkoły, które powinny prowadzić programy profilaktyczne dotyczące nie tylko zaburzeń używania smartfonu, lecz również ochrony zdrowia emocjonalnego dzieci i młodzieży.
Głównym celem prowadzonych cyklicznie kampanii powinno być zwrócenie uwagi na problem zaburzeń używania telefonu komórkowego, rozpowszechnianie wiedzy o negatywnych konsekwencjach nadużywania smartfonu oraz informowanie o zdrowych nawykach w tym zakresie.
Z tematem zaburzeń używania smartfonu powiązane są inne zagadnienia dotyczące dobrostanu dzieci i młodzieży, np. satysfakcjonujący sposób spędzania czasu wolnego, dbałość o relacje międzyludzkie, rozwijanie pasji itd. Na ten problem należy patrzeć w sposób holistyczny i mieć na uwadze to, że dorośli są wzorcem zachowań dla dzieci. Problem częstego używania telefonu, to nie jest problem dzieci i młodzieży, ale także dorosłych. O czym często zapominamy.
Maria Engler
Bibliografia:
Dębski M. (2016). Nałogowe korzystanie z telefonów komórkowych Szczegółowa charakterystyka zjawiska fonoholizmu w Polsce. Raport z badań, Fundacja Dbam o Mój Z@sięg, Gdynia.
Modrzyński R. (2021). Nowe uzależnienia młodego pokolenia. Od przyjemności do przymusu, Warszawa. Motyka M.A. Pokolenie smombów: charakterystyka i typologia, https://socialspacejournal.eu/15 proc.20numer/Pokolenie proc.20smomb proc.C3 proc.B3w proc.20charakterystyka proc.20i proc.20typologia proc.20- proc.20MarekAMotyka.pdf (23.07.2024).