Czy dialog motywujący (DM) może być skutecznym sposobem profilaktyki zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży? Czy może przydać się w pracy z dorosłymi, nadużywającymi substancji psychoaktywnych? Czy gminy mogłyby skorzystać z zalet tej metody?
Odpowiedzi na powyższe pytania szukaliśmy na dwóch jesiennych konferencjach, które odbyły się stacjonarnie w Warszawie, ale były też dostępne online. Dialog motywujący był jednym z głównych wątków obu wydarzeń.
Pierwsze z nich to międzynarodowa konferencja Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży w internecie – największe w Polsce, cykliczne spotkanie dotyczące bezpieczeństwa dzieci online, organizowane już od 18 lat. Konferencja jest kierowana przede wszystkim do przedstawicieli instytucji edukacyjnych, organizacji pozarządowych, administracji publicznej, wymiaru sprawiedliwości i branży internetowej. Organizatorami są Polskie Centrum Programu Safer Internet (PCPSI) – działające w ramach NASK – oraz Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. Konferencję sfinansowano z Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Ministerstwo Sprawiedliwości, i ze środków Unii Europejskiej. Głównym partnerem jest – od wielu lat – Fundacja Orange. Na dwudniową konferencję złożyły się prelekcje specjalistów oraz webinary. Stacjonarnie w wydarzeniu uczestniczyło blisko 500 osób, do tego trzeba dodać blisko 5 tys. użytkowników online.
Druga z omawianych konferencji to również wydarzenie o charakterze międzynarodowym – Barwy wsparcia. Dialog motywujący jako skuteczna metoda profilaktyki zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Przygotowane przez Fundację Res Humanae we współpracy z Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Złożyły się na nią wykłady i praktyczne warsztaty prowadzone przez specjalistów z Polski, Niemiec i Szwecji. Celem konferencji było zgłębienie metod i technik dialogu motywującego.
Dialog motywujący jako skuteczna metoda profilaktyki zachowań ryzykownych?
DM to rozmowa terapeutyczna pomagająca zrozumieć, dlaczego warto się zmienić i jak można to zrobić. Taka forma jest przeciwieństwem perswazji. Zamiast motywowania rozmówcy poprzez czynniki zewnętrzne, zachęca się do poszukiwania motywacji wewnątrz siebie. Możemy powiedzieć, że ta metoda skłania do przyjęcia postawy otwartej, która ma pomóc w odkryciu własnych zasobów pozwalających na zmianę dotychczasowych zachowań. Czym jest zatem ten sposób działania? I dlaczego warto inwestować w szkolenie specjalistów pracujących w sektorze pomocowym czy edukacyjnym?
I. Partnerstwo. Klient i specjalista w trakcie rozmowy prowadzonej metodą DM współpracują. Specjalista jest ekspertem w swojej dziedzinie. Klient jest ekspertem, jeśli chodzi o jego życie, jego rytm, wartości oraz wcześniejsze próby zmiany itd. W DM zarówno specjalista, jak i klient, wnoszą specjalistyczną wiedzę. Bycie ekspertem nie oznacza przyjmowania roli eksperta.
II. Akceptacja. Klienci są akceptowani takimi, jakimi są, dzięki czemu mogą stać się takimi, jakimi mogą być. Jeśli będziesz reagować z empatią, klient uzna, że cenisz jego wypowiedzi, że to, co mówi jest wartościowe. Jego mocne strony i zalety są doceniane i dowartościowywane, a jego autonomia jest traktowana z szacunkiem, przez co jest wzmacniana. Wyrażenie akceptacji wobec tego, że klient ma prawo się nie zmieniać, często – paradoksalnie – prowadzi do podjęcia przez niego kroków w kierunku zmiany.
III. Troska. Rozmowa jest prowadzona według celów i wartości klienta. W przeciwnym razie zmienia się w manipulację. Kiedy techniki lub strategie są używane do promowania interesów specjalisty, to osiągany rezultat nie ma nic wspólnego z DM, a rozmowa przestaje być zorientowana na osobę i może stać się cyniczna i odczłowieczająca.
IV. Wywoływanie. Cel zmiany, powody za nią przemawiające i jej plan są wywoływane przez specjalistę w trakcie rozmowy z klientem. Ponadto, wzmacniane są pewność siebie oraz nadzieja na osiągnięcie pozytywnego rezultatu (Medowski, 2021).
Dialog motywujący składa się angażowania, ukierunkowywania, wywoływania i planowania. Procesy te można obrazowo przedstawić jako schody. Kroki mogą mieć charakter sekwencji: po etapie angażowania uzgodniony zostaje główny kierunek zmiany i wywoływane są argumenty na rzecz tej zmiany. Pierwszy krok w kierunku procesu planowania jest wykonywany dopiero wtedy, gdy klient wydaje się być do tego gotowy. W końcu opracowywany jest zaś plan zmiany we współpracy z klientem. Czasami jednak konieczny bywa powrót do poprzedniego kroku. Rozmowę można porównać do wchodzenia na schody, a czasami do schodzenia z nich. Kolejne kroki opierają się na krokach poprzednich i wymagają poświęcenia wystarczającej uwagi procesom, które się na nie składają. I tak, ostatni etap – planowanie – ma sens tylko wtedy, gdy klient ma wystarczające poczucie pewności siebie, a zmiana wydaje się pilna.
Nie bez znaczenia pozostaje wyczulenie terapeuty na język, jakiego używa klient. Bez tego niemożliwe będzie rozpoznanie wypowiedzi wygłoszonych językiem zmiany lub językiem podtrzymania (np. stwierdzenie „muszę schudnąć” jest językiem zmiany, gdy wypowiada je osoba z BMI 33, ale można je uznać za język podtrzymania, gdy wypowiada je osoba, która zmaga się z anoreksją). Jeżeli podczas całego procesu terapeuta dostrzega, że ambiwalencja klienta wciąż pozostaje silna, to najpierw należy wywołać więcej języka zmiany.
Podstawowe umiejętności osoby pracującej metodą dialogu motywującego
Ten sposób działania wymaga elastycznego strategicznego wykorzystania pewnych umiejętności, które same w sobie nie są wyjątkowe. We wszystkich czterech procesach wykorzystujemy:
- pytania otwarte,
- dowartościowania,
- odzwierciedlenia,
- podsumowania,
- wymianę informacji.
Pierwsze cztery elementy są używane we wszystkich procesach. To sprawia, że rozmowa posuwa się dalej. Forma pytań otwartych jest tu szczególnie istotna.
- daje rozmówcy więcej swobody,
- pozwala na okazanie zainteresowania i ułatwia zebranie informacji,
- zachęca osobę do wejrzenia w siebie.
Pytania otwarte nigdy nie rozpoczynają się od czasownika, często zaś zaczynają się od słów jak lub co, a czasami od dlaczego (tu trzeba jednak być ostrożnym, bo druga osoba może czuć się osądzana i zmuszana do usprawiedliwiania się. Alternatywą wobec dlaczego może być: co sprawiło, że), np.:
- Jak to jest być tutaj? Jak chciałbyś spędzić naszą sesję?
- Co sprawia, że jest to dla ciebie ważne?
- Co sprawia, że chcesz się zmienić?, Co by się stało, gdybyś kontynuował…?
- Co jest ci potrzebne do podjęcia decyzji?
- Jak mógłbyś się do tego zabrać?
- Jak mogę być dla ciebie pomocny/pomocna? (Medowski, 2021)
Praktycy metody DM podczas warszawskiej konferencji Barwy wsparcia… otwarcie mówili, że jest to wymagający styl pracy. Na stronie Polskiego Instytutu Dialogu Motywującego czytamy, że metoda ta wymaga od terapeuty indywidualnego podchodzenia do każdego człowieka, nieustającej czujności w obserwowaniu i trafnym rozpoznawaniu werbalnych i niewerbalnych reakcji rozmówcy.
Dlaczego warto?
Z perspektywy neurobiologicznej język jest narzędziem przedłużenia mechanizmów lustrzanych, które umożliwiają nam wzajemne zrozumienie, emocjonalne współodczuwanie i przekazywanie informacji poza bezpośrednią obserwacją. DM jest skuteczny jako metoda terapeutyczna wówczas, gdy terapeuta lub nauczyciel uważnie słucha i reaguje na emocje drugiego człowieka. Dr Marek Kaczmarzyk, profesor Uniwersytetu Śląskiego, biolog, neurodydaktyk i memetyk, podkreślał podczas konferencji Barwy wsparcia…, że styl DM może pełnić funkcję mostu – na przykład pomiędzy światem dorosłych a chaotycznym umysłem nastolatków, umożliwiając tworzenie bezpiecznej przestrzeni do eksploracji emocji i wzajemnego zrozumienia. Dialog motywujący, oparty na uważności, kształtuje relacje i tworzy wzorce emocjonalne, co może pomóc w radzeniu sobie z trudnymi emocjami oraz w znajdowaniu motywacji do działania i rozwoju.
Ewa Tyralik-Kulpa, trenerka komunikacji opartej na empatii, rekomendowanej przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne, a przy tym prelegentka konferencji Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży w internecie, skupiła się na problemie budowania autorytetu opartego na kontakcie, stawianiu empatycznych granic oraz wspieraniu młodych ludzi w komunikacyjnych wyzwaniach cyfrowego świata. Podczas wystąpienia omówiła praktyczne narzędzia wspierające rozwiązywanie trudnych sytuacji komunikacyjnych w relacjach z uczniami, rodzicami i nauczycielami.
Warto wspomnieć jeszcze o warsztacie pt. „Od przestępstwa do zmiany”, który prowadzili – podczas konferencji Barwy wsparcia… – Filip Kucharzewski i Magdalena Maciejewska-Henry. Oboje działają w Poznaniu i jak piszą o sobie, są „specjalistami terapii uzależnień, zespołem praktyków (pedagodzy, psycholog, terapeuci uzależnień) o bogatym i wszechstronnym doświadczeniu”. Prowadzone przez nich warsztaty ukazały bardzo interesujący aspekt roli dialogu motywującego w resocjalizacji młodzieży i w praktyce wychowawcy. Innymi słowy: jak można stosować elementy dialogu motywującego w codziennej pracy resocjalizacyjnej z młodzieżą podejmującą zachowania ryzykowne.
Dialog motywujący rozwija umiejętności rozwiązywania kryzysowych sytuacji, wydaje się zatem bardzo dobrą propozycją również dla działań lokalnych. A zatem, wracając do pytania: „dla kogo?”, można odpowiedzieć: „dla każdego, kto pracuje z drugim człowiekiem”. Dla lekarzy, ratowników medycznych, nauczycieli, pracowników MOW-ów, MOS-ów, urzędników, członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych… Długo można by wymieniać. Metoda ta przynosi trwałe i dobre efekty, natomiast trzeba tu jasno powiedzieć: nie są to efekty natychmiastowe.
Katarzyna Kulesza
Bibligrafia:
Medowski Z. (red.) (2021). Dialog Motywujący w praktyce. Bydgoszcz.
Miller R.W., Rollnick S. (2014). Dialog motywujący. Jak pomóc ludziom w zmianie. Kraków: WUJ.
Naar-King S., Suarez M. (2012). Wywiad motywujący z młodzieżą i młodymi dorosłymi. Kraków: WUJ.