Politoksykomania i uzależnienia krzyżowe

Na jasnym tle, widać różni kolorowe i wielokształtne tabletki — Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. Emilian Danaila

Gdy w ośrodku leczenia uzależnień pojawiają się osoby używające nie jednej, ale dwóch lub więcej substancji psychoaktywnych, leczenie może być trudniejsze. Jakie działania może podjąć gmina, by zapobiegać i pomagać w przypadku często teraz spotykanego problemu przyjmowania kilku środków odurzających w jednym czasie?

Pacjentami bywają tu nierzadko młodzi ludzie – uczniowie, studenci czy osoby rozpoczynające pracę zawodową. Również dlatego, że droga do uzależnień jest teraz nieco odmienna od sposobu rozwoju uzależnienia starszego pokolenia. Ponadpięćdziesięcioletni pacjenci najczęściej zaczynali od nikotyny, alkoholu i rzadziej sięgali po narkotyki, które były trudniej dostępne. Dziś, gdy rozmaite środki psychoaktywne, a także leki można kupić przez internet, młodzi ludzie często zaczynają od alkoholu, jednak po krótkim czasie zaczynają zażywać inne środki odurzające. Dodatkowym problemem jest pojawianie się na rynku nowych, silnie działających substancji o wyjątkowo groźnych skutkach. Przykładem mogą być doniesienia o ksylazynie, weterynaryjnym środku uspokajającym, dodawanym do fałszywych e-papierosów z marihuaną i podrabianych tabletek z kodeiną czy valium, która doprowadziła do śmierci już co najmniej jedenaście osób¹.

Przyjmowanie kilku substancji psychoaktywnych może mieć różne cele:

niektórzy piją alkohol i próbują czasem innych środków dla rozrywki, okazjonalnie, co może prowadzić do stosowania substancji w sposób ryzykowny,
dla innych celem jest poczucie mocnego „odlotu” – bardzo młodzi ludzie eksperymentują wówczas ze środkami nierzadko nieznanego pochodzenia i o nieznanym działaniu, co może prowadzić do ciężkiego zatrucia i zgonów,
inni przyjmują różne środki w ciągu dnia w zależności od zapotrzebowania – np. rano leki poprawiające samopoczucie, w ciągu dnia preparaty usuwające zmęczenie i o działaniu uspokajającym, a wieczorem – ułatwiające zasypianie.

Zdarza się, że branie kilku środków psychoaktywnych nie jest przypadkowe i ma pełnić określone funkcje – tak jak w przypadku uzależnienia krzyżowego.

Uzależnienie krzyżowe a uzależnienie mieszane

Przy rozpoznaniu przyjmowania kilku substancji psychoaktywnych zdarza się używanie zamienne pojęć: uzależnienie krzyżowe i uzależnienie mieszane (politoksykomania). Różnią się one jednak celami, którym mają służyć².

Uzależnienie mieszane jest diagnozowane u pacjentów, którzy naprzemiennie lub równocześnie zażywają przez co najmniej dwanaście miesięcy substancje o różnym działaniu, a żadna z nich nie została rozpoznana jako dominująca (przyjmowana wyraźnie częściej niż inne)³. Nierzadko pierwszym nałogiem jest alkohol, a następnie narkotyki i leki lub dopalacze i substancje wziewne. Czasami przyjmowane są środki psychoaktywne z różnych grup, np. łączy się stymulanty ze środkami hamującymi. Przykładowo: osoba z uzależnieniem przyjmuje trzy substancje z dwóch różnych grup: jedna to środki tłumiące – heroina i leki uspokajające, druga stymulujące – amfetamina. Celem jest wzmocnienie, przyspieszenie działania substancji, pozostawanie w stanie odurzenia, a jednocześnie poszukiwanie względnie najlepszego samopoczucia poprzez naprzemienne redukowanie senności i pobudzenia.
Uzależnienie krzyżowe to termin farmakologiczny, stosowany dla opisania zdolności jednej substancji do wytłumiania objawów zespołu abstynencyjnego, wywołanego odstawieniem innej substancji i podtrzymywania w ten sposób stanu fizycznego uzależnienia⁴. Uzależnienie krzyżowe charakteryzuje się tym, że pacjent zażywa nową substancję (np. leki uspokajające) po to, by zredukować objawy zespołu abstynencyjnego, który pojawił się po odstawieniu pierwszego środka (np. alkoholu)⁵. Uzależnienie także od drugiej, tłumiącej pierwotne objawy substancji (tu: leków), powstaje bardzo szybko. Zależność krzyżowa pełna występuje, gdy objawy abstynencyjne znoszą się całkowicie, np. przy połączeniu używania heroiny i morfiny. Zależność krzyżowa niepełna występuje, gdy przyjęty środek tylko częściowo znosi objawy abstynencyjne – np. relanium po odstawieniu alkoholu⁶.

Wykorzystanie tolerancji krzyżowej w leczeniu

Uzależnienia krzyżowe często pojawiają się po farmakologicznym leczeniu pierwotnego uzależnienia. Psychiatrzy, specjaliści do tłumienia objawów zespołu abstynencyjnego wywołanego po odstawieniu alkoholu stosują inny środek o podobnym działaniu – zazwyczaj pochodne benzodiazepiny (np. relanium). W detoksykacji osób z uzależnieniem od opiatów – heroiny i morfiny – podaje się metadon (lek z grupy opioidów), znoszący objawy abstynencji od tych środków. Chory odczuwa odurzające działanie tej pokrewnej (krzyżowej) substancji (metadonu czy relanium) dopiero w dużej dawce. Dawkę dobiera się więc tak, aby złagodzić objawy zespołu abstynencyjnego bez wywoływania intoksykacji (szkodliwego zatrucia), i stopniowo redukuje się ją w miarę powrotu chorego do zdrowia. Jednak zespół abstynencyjny po odstawieniu metadonu może być jeszcze bardziej uciążliwy niż w przypadku heroiny i morfiny, jest on więc często uważany za lek niebezpieczny, który może powodować kolejne uzależnienie. Mimo to jest stosowany, ponieważ odpowiednio zmniejszane dawki, wraz z oddziaływaniami terapeutycznymi, często przynoszą bardzo dobre rezultaty.

Konsekwencje używania więcej niż jednej substancji psychoaktywnej

Używanie kilku substancji psychoaktywnych może wywoływać różnorodne negatywne skutki: często pojawiają się zachowania agresywne, zaburzenia myślenia, podejrzliwość, a także przygnębienie, depresja czy urojenia. Wielu chorych cierpi na bezsenność, schorzenia wątroby i trzustki, neuropatie obwodowe, infekcje, urazy.

Uzależnienia krzyżowe i mieszane powodują silniejsze, negatywne konsekwencje niż uzależnienie od pojedynczej substancji. Ponadto proces odtruwania organizmu trwa znacznie dłużej. Takie uzależnienia są także trudniejsze w rozpoznaniu, bowiem chorzy, przyjmując różne substancje, wykazują – czasowo – różne objawy, które trudno zaklasyfikować do określonej jednostki chorobowej. W uzależnieniach mieszanych, częściej niż w przypadku uzależnienia od jednej substancji, występują zaburzenia osobowości lub jej niedorozwój (u młodszych pacjentów), a uzależnieniom krzyżowym częściej współtowarzyszą zaburzenia psychiczne. W historii życia pacjentów zazwyczaj występują warunki rodzinne predysponujące do pojawienia się uzależnień (np. rodzic z uzależnieniem). Z tych powodów leczenie i proces terapeutyczny bywają trudne i długotrwałe. Problemy z klasyfikacją choroby i poważne zmiany świadomości pacjentów utrudniają skuteczną farmako- i psychoterapię, do której część chorych może już nie być zdolna. Osoby przyjmujące kilka substancji psychoaktywnych, częściej niż w przypadku uzależnień od jednej substancji, kontynuują swoje zachowania, pomimo oczywistych problemów zdrowotnych, a nawet mimo uświadamiania sobie charakteru i rozmiaru szkód⁷. Dlatego tak ważna jest profilaktyka i wczesne rozpoznanie.

Proponowane działania gmin

Niestety zwiększa się liczba chorych (zwłaszcza młodych) z uzależnieniami mieszanymi lub krzyżowymi. Dlatego podczas organizowanych przez gminę spotkań na temat uzależnień trzeba wspominać o tym problemie, a także o niebezpieczeństwie uzależnień krzyżowych po leczeniu farmakologicznym. Warto potraktować te zagadnienia jako osobne tematy.

Konieczna jest także edukacja młodych osób oraz ich rodzin i otoczenia w kwestii znacznej szkodliwości uzależnień od kilku substancji i towarzyszących im trudności, także diagnostycznych. Często pacjent z uzależnieniem, poznając w czasie leczenia łagodzące skutki leków uspokajających po odstawieniu alkoholu, po powrocie do domu przedłuża ich stosowanie, kupując czasem lek z nielegalnych źródeł. Zaczyna go też używać, gdy powraca do nałogu picia i pozornie się przed nim broni, a w rzeczywistości broni się jedynie przed objawami abstynencyjnymi, co ułatwia kontynuowanie spożywania alkoholu.

Niepokojące dla rodziny i otoczenia powinny być także sytuacje, gdy u młodego człowieka zdarzają się incydenty zażywania coraz to innych substancji – raz wraca z imprezy pod wpływem alkoholu, za jakiś czas czuć od niego zapach marihuany, a potem wykazuje objawy pobudzenia (jak po dopalaczach czy amfetaminie). Rozpoznawanie sygnałów ostrzegawczych to podstawa skutecznych działań. Niezbędne, oprócz wykładów, projekcji filmowych dotyczących tematu, są spotkania dyskusyjne ze specjalistą ds. uzależnień. Dla młodych ludzi muszą mieć one atrakcyjną formę, np. projekcji filmowych czy odgrywanych scenek, co bardziej przemawia do wyobraźni i zapada w pamięć niż tylko podawanie informacji. Warto wstrząsnąć młodą społecznością, choćby np. przez kampanię społeczną – przemarsz kilku młodych osób w jaskrawych koszulkach, gdzie z przodu widać uśmiech i symbole/rysunki różnych środków odurzających, a z tyłu – rysunek klepsydry, zawiadamiającej o śmierci. Ważne jest poinformowanie rodziców/rodzin osób z uzależnieniem od kilku środków, że w gminnym punkcie konsultacyjnym także w przypadku takiego problemu otrzymają pomoc i wskazówki do działania.
Warto, by gminy szczególnie zwróciły w swych działaniach uwagę na poważny, współczesny problem eksperymentowania coraz młodszych osób z substancjami psychoaktywnymi i przyjmowania kilku substancji naraz.