Dlaczego powinny być stałym elementem gminnych programów?
Drugim najbardziej skutecznym instrumentem ograniczania spożycia alkoholu – po ograniczeniu dostępności fizycznej – jest minimalny wiek uprawniający do legalnego zakupu. Zatem systematycznie szkoląc sprzedawców napojów alkoholowych, wzmacniamy działania ograniczające dostępność i eksperymentowanie młodzieży z napojami zawierającymi alkohol.
Pisząc o szkoleniach dla sprzedawców napojów alkoholowych, nie sposób oddać szacunku prekursorom tego rodzaju działań. W 1997 roku Krzysztof Wojcieszek, jeszcze jako szef Działu Profilaktyki PARPA (obecnie KCPU), opracował procedurę szkoleniową dla sprzedawców napojów alkoholowych. Po latach stosowania, w wyniku postępujących zmian społecznych, została ona zmodyfikowana, w uzgodnieniu z autorem, przez Jerzego Rządzkiego i do dziś pozostaje najlepszą ofertą wśród szkoleń przeznaczonych dla sprzedawców napojów alkoholowych. Jerzy Rządzki z dużym zaangażowaniem czuwa nad aktualnością programu szkolenia pn. „Odpowiedzialna sprzedaż alkoholu” oraz, we współpracy z KCPU, szkoli trenerów do jego realizacji1.
Na wysoki poziom wskaźników spożywania alkoholu przez młodych ludzi wpływa wiele czynników. Jednym z ważniejszych, na który mamy możliwość oddziaływania w środowiskach lokalnych, jest dostępność napojów alkoholowych. Jak pokazały badania ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Drugs) z 2019 roku, większość młodych ludzi twierdzi, że nie ma trudności z dostępem do napojów alkoholowych, nawet tych wysokoprocentowych, mimo że sprzedawanie i podawanie alkoholu osobom niepełnoletnim jest przestępstwem. Dlatego w gminnym programie nie można pomijać wszelkich działań wpływających na dostępność alkoholu dla osób niepełnoletnich. Dobrym pomysłem mogą być wszelkiego rodzaju kampanie z pozytywnym przekazem, np. materiały z hasłem „w tym sklepie nie sprzedajemy alkoholu niepełnoletnim”, bowiem nie tylko wpływają one zniechęcająco na młodych ludzi, ale budują również większą świadomość dorosłych, którzy częściej mogą zwracać uwagę w sytuacjach, gdy są świadkami takiej sprzedaży.
Innym obszarem działań są szkolenia właścicieli punktów sprzedaży napojów alkoholowych oraz sprzedawców. W ich programie należy uwzględniać nie tylko aspekty prawne, lecz również kwestię osobistych motywacji osób sprzedających napoje alkoholowe (np. postawy rodzicielskie, mity na temat alkoholu) oraz umiejętności praktyczne (ćwiczenie scen asertywnego odmawiania). Fakt uczestniczenia w szkoleniu nie może być jednak warunkiem wydania zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych.
Dzięki rekomendacjom KCPU (a wcześniej PARPA) szkolenia dla sprzedawców w ostatnich latach, podobnie jak inne działania profilaktyczne, stały się zadaniem często realizowanym przez samorządy lokalne. Zadaniem ważnym, gdyż wpisywanym zwykle do treści gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii.
Procedura realizacji szkoleń dla sprzedawców napojów alkoholowych zawiera wiele elementów wykraczających poza standardowe przekazywanie informacji o obowiązujących przepisach prawnych. Czy sprzedawca, który zna przepisy prawa i ich przestrzega, robi coś złego, odmawiając sprzedaży napoju alkoholowego osobie nieuprawnionej do jego nabycia?
Szkolenia, o których tu piszemy, prowadzą zwykle doświadczeni trenerzy z certyfikatem PARPA lub KCPU. Ich doświadczenia dowodzą, że tym, co sprzyja zmianie zachowań sprzedawców i motywuje ich do proszenia o okazanie dokumentu potwierdzającego wiek nabywcy, są właśnie szkolenia dla osób sprzedających napoje alkoholowe. Celem takiego szkolenia jest pomóc uczestnikom w poszukiwaniu skutecznych sposobów odmawiania sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim oraz nietrzeźwym klientom. W programie szkolenia znalazły się m.in. takie zagadnienia jak: przedstawienie motywów sięgania po alkohol przez młodzież, uświadomienie wpływu alkoholu na młody organizm, przedstawienie procesów psychologicznych w sytuacji odmowy sprzedaży alkoholu osobie nieuprawnionej, praktyczne ćwiczenie technik odmowy, omówienie zagadnień prawnych.
Jak zorganizować szkolenie lub warsztaty dla sprzedawców napojów alkoholowych?
Zajęcia warsztatowe prowadzone są w grupie ok. 20 osób, a czas szkolenia to około 4 godzin. Zaproszenia kierujemy jednak do większej liczby przedsiębiorców, gdyż z frekwencją bywa różnie. Jeśli nie mamy pomysłu na treść zaproszenia do udziału w szkoleniu, warto zwrócić się do trenera o wzór takiego listu.
Kolejna kwestia organizacyjna to terminy. Można powiedzieć, że są tu dwie szkoły. Pierwszy wariant to zaproponowanie dwóch terminów jednego dnia (jeden rano, drugi po południu). Drugi wariant – zaproponowanie dwóch terminów w dwóch rożnych dniach. Oczywiście w mniejszych gminach sprawdza się też wariant jednego terminu bez możliwości wyboru, a poziom bezpośredniej znajomości i współpracy gminnej komisji z przedsiębiorcami zagwarantuje odpowiednią frekwencję podczas szkolenia. Zaproszenie należy dostarczyć z odpowiednim wyprzedzeniem i uzyskać potwierdzenie odbioru. Niektóre gminy praktykują, dzień lub dwa przed terminem szkolenia, sondaż telefoniczny do osób zaproszonych, aby potwierdzić ich udział.
Warto zaznaczyć, że adresatami szkolenia są osoby, które bezpośrednio sprzedają lub podają napoje alkoholowe. Miejsce szkolenia też ma znaczenie. Sala powinna być przygotowana tak, aby uczestnicy siedzieli na krzesłach w kręgu i aby nic, co może utrudniać komunikację, nie znajdowało się w środku. Trener korzysta ze środków dydaktycznych w postaci prezentacji multimedialnej, krótkich projekcji filmowych (scenki) oraz materiałów papierowych. Potrzebny będzie zatem sprzęt multimedialny i warunki do jego użycia. Ewentualny poczęstunek dla uczestników powinien przyjąć formę szwedzkiego stołu usytuowanego w tej samej sali, w której odbywa się szkolenie, aby skrócić czas przemieszczania się uczestników. Unikniemy też w ten sposób ryzyka spadku frekwencji po przerwie kawowej, bo przecież „lista obecności już została podpisana”. Na początku szkolenia warto podkreślić, że zaświadczenia o udziale otrzymają wyłącznie osoby, które wezmą udział w całym procesie.
Jak przebiega szkolenie?
Zwykle na początku trener po przedstawieniu się pyta o status uczestników (kto jest właścicielem, a kto sprzedawcą). Przedstawia cele szkolenia z akcentem na pomoc sprzedawcom w odmawianiu sprzedaży alkoholu osobom nieuprawnionym do jego nabycia. Przekazuje informacje organizacyjne, np. o planowanej przerwie.
Szkolenie rozpoczyna pozornie prosty test, który zawiera de facto jedno pytanie: ile lat musi mieć ukończone klient, żeby można było mu sprzedać napój, w którym zawartość alkoholu wynosi 0,5 proc.? Bardzo rzadko pojawia się prawidłowa odpowiedź. Prawidłowa, czyli – bez ograniczeń (chociaż te nieprawidłowe odpowiedzi dobrze świadczą o sprzedawcach, gdyż pokazują, że nie mają oni wewnętrznej zgody na to, aby sprzedawać napoje zawierające jakąkolwiek ilość alkoholu osobom niepełnoletnim). Podchwytliwość tego pytania polega na tym, że zgodnie z definicją zawartą w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, napojem alkoholowym jest, w skrócie, napój zawierający powyżej 0,5 proc. alkoholu. Zatem napój o stężeniu poniżej i równym 0,5 proc. nie jest, w myśl prawa, napojem alkoholowym. W tej części pojawiają się podstawowe informacje o regulacjach prawnych dotyczących obrotu napojami alkoholowymi, w tym przepisy karne.
Następna część zawiera podstawowe informacje dotyczące działania alkoholu – szczególnego, bo psychoaktywnego produktu spożywczego dopuszczonego do obrotu handlowego. Czyli: co się dzieje w organizmie po wprowadzeniu do niego alkoholu? W tej części toczy się swoisty rodzaj debaty o korzyściach i stratach spowodowanych piciem napojów alkoholowych, w tym stratach rozwojowych, których doświadczają osoby spożywające alkohol w młodym wieku. Pojawiają się wątki odpowiedzialności sprzedawcy, który łamiąc prawo, sprzedał alkohol niepełnoletniemu, a ten, będąc pod wpływem alkoholu, dopuścił się czynu podlegającego sankcji karnej. Jest to swoista konfrontacja sprzedawcy z potencjalnym poczuciem winy za to, co się wydarzyło. I jest to odpowiedni moment, aby uczestnicy szkolenia zostali zapoznani z perspektywą rodzicielską.
Rodzina, w kontekście czynników ryzyka i czynników chroniących, jest najważniejszym elementem ochronnym dla prawidłowego rozwoju dziecka. Rozwoju bez używek. Jeszcze zanim trener przejdzie do kolejnej części szkolenia, zapozna uczestników z wynikami badań. Sprzedawcy dowiedzą się wówczas, jak sama młodzież ocenia swoje szanse na zakup alkoholu. Być może uczestnicy szkolenia w przyszłości sami zechcą poprawić ten wynik na swoją korzyść.
Jakie trudności napotyka sprzedawca w sytuacjach, kiedy młody człowiek próbuje kupić alkohol? Czy sprzedawca powinien być uległy wobec klienta? Czy powinien być bardzo stanowczy? Może jednak złotym środkiem okaże się postawa asertywna? Odpowiedzi na te pytania sprzedawcy mogą uzyskać w trakcie szkolenia.
Ostatnia, zasadnicza część to zajęcia warsztatowe. Ich celem jest zdobycie przez uczestników umiejętności radzenia sobie w sytuacji nacisku ze strony osoby niepełnoletniej lub nietrzeźwej, próbującej kupić alkohol. Trener omówi najczęściej popełniane błędy przy odmawianiu, opierając się na materiale filmowym. Następnie zaproponuje sprzedawcom sposoby odmowy z wykorzystaniem trzech technik: „zdartej płyty”, ograniczonego wyboru, wymuszonego wyboru. Uczestnicy w ramach ćwiczeń w parach zapoznają się ze wszystkimi technikami i będą mogli je przećwiczyć. Dodatkowo, wśród otrzymanych materiałów znajdą się przykłady dialogów możliwych do zastosowania w praktyce zawodowej.
Szkolenie kończy się udzieleniem odpowiedzi na pytania uczestników, związane z treścią szkolenia, rozdaniem materiałów profilaktycznych przygotowanych zwykle przez organizatora (zakupione w tym celu broszury, ulotki, plakatyitp.). Warto również, aby przedstawiciel organizatora podziękował uczestnikom za udział w szkoleniu i podkreślił, jak ważna jest postawa sprzedawców wobec prób zakupu alkoholu przez osoby nietrzeźwe oraz młodzież, która nie będzie w stanie udowodnić swojego prawa do zakupu.
Szkolenia dla sprzedawców napojów alkoholowych powinny być stałym elementem gminnych programów. Dlatego, że wyposażają sprzedawców oraz przedsiębiorców korzystających z zezwoleń na sprzedaż lub podawanie napojów alkoholowych w wiedzę i umiejętności. Wiedzę mającą związek z organizacją sprzedaży napojów alkoholowych oraz skutkami administracyjnymi i karnymi nieprzestrzegania prawa. Wiedzę o tym, jak sprzedawca może korzystać ze swojego prawa do żądania dokumentu potwierdzającego pełnoletniość klienta w sytuacji, kiedy ma wątpliwości co do jego prawa do zakupu alkoholu. Wreszcie uczestnicy ze szkolenia wynoszą umiejętności w postaci przećwiczonych technik odmowy sprzedaży alkoholu osobie nieuprawnionej do jego zakupu. Jeśli jednocześnie zmienili swoje postawy z obojętnej lub przyzwalającej na zakup alkoholu przez młodzież na postawę niedopuszczającą takich praktyk, to organizator szkolenia może ogłosić sukces.
Podsumowanie
Warto przypomnieć, że drugim najbardziej skutecznym instrumentem ograniczania spożycia alkoholu, po ograniczeniu dostępności fizycznej, jest minimalny wiek uprawniający do legalnego spożywania. W Polsce warunkiem legalnego zakupu alkoholu jest przekroczenie 18. roku życia. Zatem systematycznie szkoląc sprzedawców napojów alkoholowych, wzmacniamy ważny instrument ograniczający ich spożycie. Szczerze zachęcam, aby w Waszych gminnych programach profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii szkolenia sprzedawców były stałym, corocznie realizowanym zadaniem.
Sylwester Lewandowski
- Dział Profilaktyki i Edukacji Publicznej KCPU dysponuje listą instruktorów przygotowanych do prowadzenia szkoleń dla sprzedawców w zakresie stosowania zakazu sprzedaży alkoholu niepełnoletnim. Za: Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii w 2023 roku, Warszawa 2022. ↩︎