Fundacja Badań Społecznych zrealizowała w latach 2022–2023, na zlecenie Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom, badanie pod nazwą „Nadużywanie mediów elektronicznych przez dzieci i młodzież: badanie rozpowszechnienia problemu, jego determinantów i nowej interwencji profilaktycznej redukującej skalę problemu”. Głównym celem projektu była analiza nasilenia problemu nadużywania nowych technologii cyfrowych przez uczniów w wieku 7–14 lat.
W badaniu udział wzięło dwanaście szkół podstawowych losowo wybranych z trzech województw: zachodniopomorskiego, lubuskiego i dolnośląskiego. Przeanalizowano wypowiedzi 936 uczniów i 908 wypowiedzi rodziców/opiekunów. Przedmiotem badań było określenie skali problemu, a jednocześnie opracowanie wytycznych do podejmowania działań profilaktycznych. Badanie przeprowadziły Anna Wojtkowska – psycholog, pedagog; Ewa Hewiak – psycholog, socjoterapeutka oraz dr hab. Agata Gąsiorowska – psycholog.
W cieniu rozwoju
Nie ma powrotu do świata w pełni analogowego. Rozwój technologii ułatwia nam życie codzienne, pracę, edukację. Jednym kliknięciem możemy zdobyć ogrom wiedzy na interesujący nas temat, dzięki robotom możemy kosić trawę, ale i przeprowadzić skomplikowaną operację, kierowaną zdalnie przez specjalistę zza oceanu. W takim sensie możemy powiedzieć, że rozwój technologii zmierza w dobrym kierunku, lecz trudno zaprzeczyć, że ten rozwój ma również mroczną stronę. Współczesne społeczeństwa ponoszą koszty szybkiego rozwoju technologicznego, w którym przepaść pomiędzy rodzicami a dziećmi jest nie tylko pokoleniowa, ale i cyfrowa.W raporcie Fundacji Badań Społecznych czytamy, że po ponad 25 latach badań naukowych nad negatywnym wpływem nadużywania internetu na życie społeczne, wciąż sygnalizowany jest brak skutecznych narzędzi pomiaru problemu i metod jego redukcji (Serenki & Turel, 2020). Szacuje się, że nawet 30 proc. populacji młodych użytkowników sieci znajduje się w grupie wysokiego ryzyka rozwoju e-uzależnienia, a kolejne 7-10 proc. już wykazuje jego przejawy (Yellowlees & Marks, 2007; Pan, Chiu, Lin, 2020; Lozano-Blasco, Robres, Sanchez, 2022). Jednocześnie sygnalizowany jest niedobór specjalistów (psychologów, pedagogów, terapeutów) praktycznie przygotowanych do przeciwdziałania zjawisku nadużywania nowych technologii przez dzieci i młodzież (Xu et al., 2021). Problemem jest także ograniczony dostęp do skutecznych terapii osób uzależnionych oraz wysokie koszty ich implementacji (Greenfield, Paoli, 2017).
Urządzeniem, które stwarza największe ryzyko, jest smartfon. Używa go aż 95 proc. dzieci. Autorki projektu badawczego postawiły pytanie o to, co w istocie znaczy bezpiecznie używanie przez dzieci dostępnego im sprzętu elektronicznego. Ciekawiło je też to, jak rozkłada się ryzyko rozwoju e-uzależnienia wśród uczniów szkół podstawowych. Już w pierwszej fazie analizy zebranych danych okazało się, że tylko co czwarte dziecko wie, jak bezpiecznie korzystać z nowoczesnej technologii. A najważniejszy element, jaki wyłonił się na pierwszy plan przy okazji badania, to znaczenie więzi pomiędzy rodzicami a dziećmi.
Cele projektu
Kluczowym celem przedsięwzięcia było przeanalizowanie samego zjawiska nadużywania mediów elektronicznych wśród dzieci, w tym:
- Analiza rozpowszechnienia zjawiska nadużywania mediów elektronicznych – w samoopisowej ocenie samych uczniów oraz obserwacyjnej ocenie ich rodziców/opiekunów.
- Wyodrębnienie cech indywidualnych i relacyjnych, które sprawiają, że ryzyko e-uzależnienia wśród uczniów szkół podstawowych rośnie.
- Zaprojektowanie dwóch modeli interwencji profilaktycznej, redukującej nasilenie nadużywania mediów elektronicznych dla uczniów szkół podstawowych:
a) skierowanego bezpośrednio na redukcję nadużywania e-mediów,
b) skierowanego bezpośrednio na najsilniejsze determinanty zachowania problemowego, a przez to pośrednio na redukcję nadużywania e-mediów. - Analiza skuteczności interwencji w badaniu eksperymentalnym uwzględniającym grupę kontrolną.
Omawiane badanie miało również za zadanie:
- Dostarczyć danych ilościowych o wzajemnych zależnościach pomiędzy znaczną pulą determinantów ryzyka e-uzależnienia.
- Zwiększyć możliwości działań profilaktycznych kierowanych do dzieci i młodzieży w szkołach podstawowych poprzez udostępnienie materiałów z programów profilaktycznych możliwych do wykorzystania w środowisku szkolnym.
- Dostarczyć potwierdzonych empirycznie danych o skuteczności dwóch wspomnianych wyżej podejść do profilaktyki e-uzależnień, przydatnych do sporządzenia rekomendacji dla dalszego tworzenia efektywnych programów profilaktycznych, odpowiadających współczesnym wymaganiom młodego pokolenia. (Wojtkowska, Hewiak, Gąsiorowska, 2024).
Społeczna odporność cyfrowa
Badanie wykazało, że czynnikiem chroniącym jest jakość więzi, poczucie bezpieczeństwa w relacji rodzic-dziecko.Stwarza to dziecku warunki do rozwijania swojego potencjału i kompetencji, ponadto w bezpiecznej relacji pojawia się dojrzała umiejętność stawiania granic. Jakość więzi decyduje o czynnikach chroniących dziecko, jest też istotna z perspektywy zdrowia publicznego.
Gdzie zatem rodzi się problem? Kluczowe okazało się to, jak dorosły, czyli rodzic używa nowoczesnych technologii. Zatem na horyzoncie działań profilaktycznych pojawia się konieczność stosowania profilaktyki uniwersalnej obejmującej całe społeczeństwo. Po to, aby edukacja objęła wszystkich korzystających z nowoczesnych technologii. To jest przestrzeń do zagospodarowania dla gmin, które stosując odpowiednią profilaktykę uniwersalną, mogą chronić społeczność lokalną przed negatywnymi skutkami szybkiego rozwoju digitalizacji. Przykładem takiego negatywnego zachowania jest FOMO, czyli lęk przed pominięciem informacji czasowo dostępnych w internecie czy też rodzicielski pfubing. Phubbing (wym. fabing), to angielskie słowo będące zbitką dwóch innych: phone i snubbing (lekceważenie). Termin został zarejestrowany przez Obserwatorium Językowe Uniwersytetu Warszawskiego i oznacza „ignorowanie i lekceważenie drugiej osoby poprzez intensywne korzystanie w jej obecności z urządzeń mobilnych, np. telefonów komórkowych, smartfonów, tabletów”. Podsumowując, rodzic zamiast skupiać się na dziecku, rozmowie lub wysłuchaniu opowieści o tym, co się wydarzyło, skupia się na swoim telefonie. Badanie to wykazało, że nie chodzi już o to, by ograniczać czas korzystania z nowych technologii, ale o jakość korzystania z niej. Analiza ujawniła, że dzieci najbardziej lubią rolki lub inne formy krótkiej relacji filmowej tzw. shorty. Podczas korzystania z takiej formy wytwarzają się w umyśle płytkie mechanizmy odbierania informacji, rodzi się nieustanna potrzeba nowej szybkiej treści i, w efekcie, bezrefleksyjnego scrollowania. Dzieci mają wówczas poczucie obejrzanej ciekawej treści, ale w ich pamięci nie pozostaje żadna wiedza. Celem profilaktyki powinna być pomoc na jak najwcześniejszym etapie. Wczesna edukacja, zwiększanie społecznej świadomości zagrożenia, redukcja czynników ryzyka i stymulowanie czynników ochronnych mogą przyczynić się do budowania większej odporności społeczeństwa na negatywne skutki globalnej cyfryzacji. Innym czynnikiem pomocnym w ograniczeniu epidemii e-uzależnień jest też wczesne rozpoznanie osób w grupie ryzyka i wczesne interwencje kierowane do osób używających problemowo lub już z uzależnieniem. Jak postępować? Istotne jest budowanie zupełnie nowej kompetencji – społecznej odporności cyfrowej.
Odziaływania bezpośrednie
Profilaktyka oparta na trwałym kształtowaniu nowych kompetencji do lepszego radzenia sobie z emocjami i wzrostu ogólnej skuteczności może powodować efekty silniejsze i bardziej długotrwałe, a nawet rozwijające się z czasem, także po zakończeniu bezpośrednich oddziaływań profilaktycznych. Dlatego istotna jest profilaktyka bezpośrednia prowadzona w szkołach. We wnioskach z badań czytamy, że oddziaływania skierowane bezpośrednio na zmianę zachowania problemowego również wywoływały pozytywne zmiany, zatem najkorzystniejszą strategią profilaktyki wydaje się łączenie oddziaływań bezpośrednich z pośrednimi – wzmacnianie zarówno świadomości zagrożenia oraz zdolności refleksyjnej kontroli własnych zachowań, jak i redukowanie jego przyczyn. Z perspektywy działań samorządowych ważnym wnioskiem wydaje się również to, że dla zwiększenia dostępności profilaktyki i redukcji jej kosztów możliwe byłoby przeprowadzenie części zajęć z rodzicami w formie zajęć grupowych. Treści oparte na stymulacji wiedzy rodziców przez przekazywanie treści psychoedukacyjnych mogłyby skuteczniej zaangażować tychże rodziców przy wykorzystaniu procesów dynamiki grupowej i metod warsztatowych. Wszystkich zainteresowanych raportem odsyłam na stronę kcpu.gov.pl pod link:
Wanda Rupiewicz
Bibliografia:
Wojtkowska A., Hewiak E., Gąsiorowska A. (2023). Nadużywanie mediów elektronicznych przez dzieci i młodzież: badanie rozpowszechnienia problemu, jego determinantów i nowej interwencji profilaktycznej redukującej skalę problemu, Szczecin.
Greenfield, V.A., Paoli, L. (2017). Research as du diligence: What can supply-side interventions accomplish and at what cost? International Journal of Drug Policy, 41, 162-163. https://doi.org/10.1016/j.drugpo.2017.01.010
Xu L., Wu L., Geng X., Wang Z., Guo X., Song K., Liu G., Deng L., Zhang J., Potenza M., (2021). A review of psychological intervention for internet addiction. Psychiatry Research, 302: 114016. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2021.114016.
Yellowlees, P.M., & Marks, S. (2007). Problematic Internet use or Internet addiction? Computer in Human Behavior, 23: 1447-1453. doi.org/10.1016/j.chb.2005.05.004.
Serenki, A., & Turel, O. (2020). Directing technology addiction research in information systems: Part I. Understanding Behavioral Addiction. The Database of Advances in Information System, 51(3), 81-96. doi.org/10.1145/3410977.3410982.