O uzależnieniu zastępczym mówimy wtedy, gdy ktoś swoje pierwotne, nałogowe zachowanie zastępuje innym. Pojawienie się nowych, powtarzających się zachowań jest wskazówką, że mechanizm uzależnienia nadal trwa, jedynie inaczej się przejawia.
Kiedy osoba uzależniona od alkoholu przestaje pić, zaczyna się proces zdrowienia. Nie jest on łatwy i często trwa miesiące, a nawet lata. Zdarza się, że ciesząca się z trzeźwości bliskiego rodzina nie zauważa, że teraz godzinami ogląda on telewizję, gra na konsoli czy coraz więcej je. Bywa to często bagatelizowane, gdyż dla wszystkich najważniejsze jest, że osoba uzależniona już nie pije. Niestety, zwykłe, zdawałoby się, podjadanie słodyczy czy wielogodzinne korzystanie z internetu, mogą być objawami rozwijających się uzależnień zastępczych i zagrażać zdrowieniu, a nawet abstynencji.
Co to jest uzależnienie zastępcze?
O uzależnieniu zastępczym mówimy wtedy, gdy ktoś swoje pierwotne, nałogowe zachowanie zastępuje innym, np. osoba uzależniona od alkoholu przestaje pić, ale zaczyna robić kompulsywnie zakupy, nałogowo jeść, grać w gry komputerowe, grać na automatach, coraz więcej i intensywniej pracuje. Bywa, że następuje zamiana jednej substancji psychoaktywnej na inną, pozornie mniej szkodliwą (np. narkotyk na alkohol). Pojawienie się nowych, powtarzających się zachowań jest wskazówką, że mechanizm uzależnienia trwa nadal, jedynie inaczej się przejawia1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnej (np. alkoholu) często przekształca się w uzależnienie od czynności (gry, hazard, zakupy).
Osoba uzależniona nadal w destrukcyjny sposób rozładowuje napięcie, wpływa na swoje emocje: uspokaja się, pobudza, radzi sobie z problemami, ucieka od rzeczywistości. W niektórych przypadkach, np. gdy osoba uzależniona od narkotyków zaczyna pić, bliscy szybciej zwrócą uwagę, że dzieje się coś niebezpiecznego, niż wtedy, gdy ktoś, kto dawniej nadużywał alkoholu, zaczyna częściej grać na konsoli, co bywa bagatelizowane: „już niech lepiej gra, niż miałby pić”. Jednak, gdy taki abstynent, podobnie jak wtedy, gdy pił, zaczyna odczuwać przymus tych zachowań, traci nad nimi kontrolę, zaniedbuje swoje obowiązki i ponosi szkody, np. gra całą noc i idzie niewyspany do pracy – problem jest poważny. Najczęściej osoba uzależniona, podobnie jak otoczenie, tego nie zauważa, tym bardziej że w przypadku uzależnień behawioralnych skutki odstawienia zazwyczaj są nieco słabsze2.
Dotychczasowe obserwacje pacjentów wychodzących z uzależnienia potwierdzają pojawianie się i destrukcyjne działanie uzależnień zastępczych. Wydaje się, że uzależnienie zastępcze może początkowo łagodzić głód alkoholowy, ale w późniejszej fazie abstynencji może wręcz go potęgować. Napięcie związane z nowym uzależnieniem, np. kompulsywnymi zakupami, i jego konsekwencjami: poczuciem winy, utratą pieniędzy, konfliktami z rodziną, mogą doprowadzić do sięgnięcia po alkohol3.
Dlaczego pojawia się uzależnienie zastępcze?
Uzależnienie zastępcze pojawia się zwykle w niedługim czasie po odstawieniu pierwotnego środka. Po przejściu, często silnych, objawów abstynencyjnych uzależniony nadal często odczuwa niepokój, pustkę, nudę, „nie wie, co ze sobą zrobić”. Uruchamia się wtedy nałogowa regulacja uczuć – jeden z trzech podstawowych mechanizmów uzależnień – dążąca do poprawy samopoczucia4. Gdy abstynent odkrywa, że jedzenie lub zakupy poprawiają jego nastrój, zaczyna powtarzać te czynności. Niestety, jak przy wszystkich rozwijających się uzależnieniach, poprawiające nastrój zachowania stają się coraz częstsze i intensywniejsze, osoba zaczyna odczuwać napięcie, gdy ich nie wykonuje (np. nie objada się czy nie kupuje w kompulsywny sposób), a czuje ulgę, gdy to robi. Po wykonaniu czynności przychodzi zaś poczucie winy. Podobne emocje towarzyszyły przy pierwotnym uzależnieniu. Poradzenie sobie z uzależnieniem zastępczym też nie jest łatwe. To sygnał do zastanowienia nad wsparciem w postaci dalszej terapii uzależnień lub grup samopomocowych5. Nowe uzależnienie może pojawić się też na dalszym etapie zdrowienia, gdy wystąpią szczególnie trudne sytuacje życiowe, a osoba, która dawniej używała alkoholu, nie chce już sobie radzić z emocjami za jego pomocą. Może sięgać wtedy po inne destrukcyjne sposoby łagodzenia napięcia.
Jak mogą pomóc gminy?
Samorząd gminny, mając bezpośredni kontakt z mieszkańcami i możliwość prowadzenia działań informacyjno-edukacyjnych, spotkań, warsztatów, projekcji filmowych, może pomóc w problemie uzależnień zastępczych, a dzięki temu – w utrzymaniu pierwotnej abstynencji np. od alkoholu. Warto ten temat potraktować osobno, w oderwaniu od działań w zakresie profilaktyki i problemów alkoholowych czy uzależnień behawioralnych. Dotyczy on bowiem trudności na dalszym etapie zmagania się z uzależnieniami, gdy sam uzależniony i jego otoczenie mają za sobą pierwszy sukces. Działania muszą być skierowane nie tylko do osób uzależnionych, ale jak zwykle, także do otoczenia, które ma szansę, bardziej niż sam uzależniony, dostrzec pierwsze, niepokojące objawy nowych uzależnień, zagrażających zdrowieniu bliskiej osoby.
Obszary edukacji
Warto, by gminy w swoich działaniach zajęły się następującymi zagadnieniami:
Rozpoznanie objawów uzależnienia zastępczego
Bardzo ważna jest edukacja społeczności w kwestii tego, czym są nałogowe zachowania, które przy powtarzaniu mogą przekształcić się w behawioralne uzależnienie zastępcze. Mogą one dotyczyć każdej czynności, jednak nie każda czynność, którą wykonujemy często, staje się nałogowa. Zachowanie nałogowe to takie, które:
- Wykonujesz, by rozładować napięcie lub uciec od przykrych uczuć, np. zauważasz, że masz ochotę na słodycze, gdy odczuwasz stres lub jest ci smutno.
- Przy ich wykonywaniu doznajesz chwilowej ulgi, ale zaraz potem pojawia się poczucie winy. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy np. planowałeś kupić jedną rzecz, a w rezultacie wydałeś prawie całą pensję.
- Myślałeś o tym, że trzeba przestać tak się zachowywać lub bezskutecznie próbowałeś to zrobić. Czujesz, że to problem, ale nie umiesz sobie z nim poradzić.
- Dostawałeś informacje od innych, że powinieneś skończyć z tym zachowaniem. Drażnią cię uwagi innych na ten temat, bo wiesz, że mają rację.
Negatywne skutki uzależnień zastępczych
Warto przekazywać też informacje na temat zagrożeń, jakie niosą ze sobą uzależnienia zastępcze.
- Wystąpienie innych, pozornie nieszkodliwych zachowań, może przez długi czas maskować to, że problem nałogowych zachowań nie zniknął i istnieje ryzyko powrotu np. do picia czy brania narkotyków. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy nowe uzależnienie wydaje się mieć dużo mniejsze konsekwencje niż uzależnienie pierwotne.
- Nowe nałogowe zachowania hamują proces zdrowienia. Pozorna ulga w trudnościach powodowana nowymi przymusowymi zachowaniami sprawia, że odwlekane jest rozwiązywanie codziennych problemów i osoba ucieka w nałóg. Mechanizm uwikłania znowu zaczyna się powtarzać. Osoba zdrowiejąca czuje się lepiej, ale nadal nie potrafi radzić sobie z emocjami w sposób konstruktywny. To może prowadzić przy trudniejszych sytuacjach życiowych do powrotu do pierwotnego nałogu.
- Trzeba pamiętać, że każda przymusowa czynność zastępcza może rozwinąć się w nałóg i prowadzić do nowych, poważnych problemów. Przykładowo, chory poprawia sobie nastrój, gdy robi zakupy, ale z czasem zaciąga dług na karcie kredytowej i oszukuje najbliższych, chowając w domu niepotrzebnie kupione przedmioty.
Jak sobie radzić?
Gmina może wskazywać i realizować kierunki pomocy związane z występowaniem uzależnień zastępczych.
- Wsparcie i motywowanie do korzystania z dalszej terapii uzależnień i grup wsparcia. Udostępnienie miejsca dla spotkań grupy wsparcia, obecność specjalisty w punkcie konsultacyjnym, zachęcanie do udziału w spotkaniach samopomocowych i terapii, także po wyjściu z pierwotnego uzależnienia – to możliwości działań gminy, by wesprzeć abstynentów.
- Edukacja bliskich osoby uzależnionej. Rodzina i przyjaciele osoby uzależnionej pełnią ważną rolę w jej zdrowieniu. Uzależnienie to choroba całej rodziny, nie tylko jednej osoby. Bliscy powinni mieć świadomość, że niełatwo radzić sobie na co dzień z niepokojem, pustką i głodem wrażeń po odstawieniu pierwotnej substancji uzależniającej. Rodzina zazwyczaj chce, by wszystko jak najszybciej „wróciło do normalności” i często nie rozumie, dlaczego ich bliski zamiast np. zająć się poszukiwaniem pracy, całe dnie spędza na oglądaniu telewizji.
- Nauka możliwych strategii radzenia sobie ze stresem i problemami. Na terenie gminy można organizować szkolenia, warsztaty uczące sposobów relaksacji, radzenia sobie z emocjami, stresem, rozwijające strategie radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Warto zorganizować też spotkanie ze specjalistą terapii uzależnień np. dla osób uczęszczających na spotkania AA, by zapoznać ich z problemem uzależnień zastępczych i sposobami radzenia sobie w takiej sytuacji.
Warto przekazać wskazówki działań, jakie może podjąć rodzina osoby uzależnionej:
– po ukończeniu terapii podstawowej, zachęcaj od razu do dalszych spotkań z psychologiem oraz mityngów AA. Później, gdy uzależnienia zastępcze już zaczną przynosić pozorną ulgę, będzie o to trudniej,
– jeśli od terapii minęło już trochę czasu, zachęcaj do jej kontynuowania,
– miej świadomość możliwości nowego uzależnienia i poznaj definicję czynności nałogowych, ale sam nie stawiaj bliskiemu diagnozy. Wspominanie o nowym nałogu rzadko przynosi efekty, a częściej powoduje pogorszenie relacji,
– pomóż bliskiemu w powrocie do dawnych pasji i szukaniu nowego hobby.
- Stworzenie możliwości do rozwoju pasji, zainteresowań, konstruktywnego spędzania wolnego czasu. Rolą gminy jest stwarzanie miejsc do pożytecznego spędzania czasu jak klub czy siłownia, a także edukowanie otoczenia, że czasem nowa pasja w przypadku osób wychodzących z nałogu, może stać się uzależnieniem zastępczym. Trzeba uważać, by nowym zainteresowaniom nie poświęcić się bez reszty, zaniedbując rodzinę, jak było to np. przy piciu alkoholu. Nie można jednak popadać w przesadę, obawiając się każdego zaangażowania6.
Wnioski
Gminy mogą pomóc w utrzymaniu abstynencji osobom z lokalnej społeczności, zwracając uwagę na problem uzależnień zastępczych. Nieocenioną pomoc przynosi terapia, grupy wsparcia dla osób uzależnionych oraz oczywiście rodzina. Warto zachęcać osoby wychodzące z uzależnienia do korzystania z różnych form wsparcia. Nauka konstruktywnych sposobów rozwiązywania życiowych problemów i radzenia sobie ze stresem ma znaczenie profilaktyczne, a także zmniejsza ryzyko pojawienia się kolejnych uzależnień.
Agata Sierota – psycholog kliniczny i społeczny, autorka wielu artykułów dotyczących obszaru uzależnień i psychologii, Lublin.
- https://www.almalibre.pl/z-nalogu-w-nalog/ ↩︎
- Sierota A. (2021). Z nałogu w nałóg, czyli o uzależnieniach zastępczych. Pokonaj lęk – odzyskaj równowagę. „Zdrowie w praktyce” nr 22. ↩︎
- Sierota A., op.cit. ↩︎
- https://psychologia.edu.pl/slownik/id.mechanizm-nalogowej-regulacji-emocji/i.html ↩︎
- Ginowicz H. (2004). Z nałogu w inny nałóg. „Świat Problemów” nr 5. ↩︎
- Sierota A., op.cit. ↩︎