W drugiej części tekstu o zobowiązaniu do leczenia autorzy odpowiadają na kolejne, najczęściej zadawane pytania płynące od gminnych komisji. Z tekstu dowiedzą się Państwo, jakie prawa ma gminna komisja w kontekście właśnie zobowiązania do leczenia.
Czy prokurator ma takie same uprawnienia występowania do sądu jak gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych?
Tak, prokurator w sprawach o zobowiązanie do leczenia odwykowego ma takie same uprawnienia jak gminna komisja i może występować ze stosownym wnioskiem do sądu. Zdarzają się jednak sytuacje, że lokalna prokuratura przekazuje sprawę do poprowadzenia przez lokalną gminną komisję. Prokurator nie jest organem nadrzędnym nad gminną komisją, a zatem nie może zlecać jej czynności do dalszego prowadzenia. Takie działanie ma cechy przerzucania odpowiedzialności za przeprowadzenie czynności z jednego uprawnionego podmiotu prokuratura na drugi uprawniony podmiot czyli gminną komisję. Możemy oczywiście rozpocząć korespondencję o charakterze urzędowym, która zapewne nie przyniesie rozwiązania i z pewnością nie przyspieszy procedowania sprawy. Na szczęście, z tego co wiemy, sytuacje tego rodzaju zdarzają się sporadycznie.
Czy można zakończyć procedurę, jeśli klient zobowiąże się do udziału w spotkaniach grupy AA?
Celem procedury jest zobowiązanie do leczenia, a to jest realizowane w systemie placówek lecenia uzależnień. Spotkania w grupie samopomocowej AA stanowią uzupełnienie psychoterapii i często są zalecane przez psychoterapeutów jako dodatkowe wsparcie w leczeniu.
Czy gminna komisja może uruchomić procedurę wobec osoby niepełnoletniej?
W przypadku osób, które nie ukończyły 16 lat, zgodę na leczenie wyraża rodzic lub inny opiekun faktyczny bądź tzw. przedstawiciel ustawowy. Dlatego należy domniemywać, że procedura zobowiązania do poddania się leczeniu odwykowemu przeznaczona jest dla osób pełnoletnich. Natomiast, jeśli osoba niepełnoletnia ukończy 16 r.ż., również musi wyrazić zgodę na leczenie. Jeśli nie wyrazi takiej zgody, to można w tym zakresie starać się o uzyskanie zgody sądu opiekuńczego.
Gdy nastolatek spożywa alkohol lub inne środki w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, stanowi to jeden ze wskazanych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich przejawów demoralizacji i może być podstawą do orzeczenia wobec nieletniego środka wychowawczego. Zgodnie z art. 3 § 2 tej ustawy „każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu”. Zgodnie z art. 6 ww. ustawy sąd rodzinny może zobowiązać nieletniego do udziału w odpowiednich dla niego zajęciach terapeutycznych.
Co oznaczają poszczególne przesłanki społeczne?
Pod określeniem „przesłanka społeczna” kryją się cztery obszary związane z zachowaniem danej osoby w związku ze spożywaniem przez nią alkoholu.
Pierwszym obszarem przesłanki społecznej jest powodowanie rozkładu życia rodzinnego. Najprościej stan ten można zinterpretować, wykorzystując jedno z orzeczeń Sądu Najwyższego (sygn. akt. V CSK 241/07), którego fragment brzmi: „Przez rozkład życia rodzinnego należy rozumieć sytuację, w której więzi łączące normalnie funkcjonującą rodzinę ulegają rozluźnieniu w stopniu utrudniającym jej spełnianie podstawowych funkcji”.
Co ważne, istnienie tej przesłanki musi wystąpić w czasie orzekania zobowiązania do poddania się leczeniu odwykowemu. Zatem, jeśli na przykład w trakcie realizacji procedury przez gminną komisję lub w trakcie sądowego postępowania rozpoznawczego nastąpił rozwód, a jedynym elementem przesłanki społecznej, na którym oparto zasadność wniosku, było właśnie powodowanie rozkładu życia rodzinnego, to należy pamiętać, że w momencie uprawomocnienia się rozwodu przesłanka ta przestaje istnieć. Prawomocny rozwód jest stwierdzeniem, że rozkład życia rodzinnego już nastąpił, stał się faktem, a zatem nie trwa on w czasie orzekania o zobowiązaniu do poddania leczeniu odwykowemu.
Drugim obszarem jest demoralizacja małoletnich – wypełnienie znamion tej przesłanki społecznej może nastąpić na przykład w sytuacji, kiedy osoby małoletnie są obserwatorami niewłaściwych, nieakceptowanych społecznie, a przez to demoralizujących dziecko zachowań osoby zobowiązywanej. Demoralizacja małoletnich może być rozumiana jako każde spowodowane nadużywaniem alkoholu „oddziaływanie na sferę psychiki, które powoduje negatywne odniesienie do wzorów postępowania i ideałów osobowych uważanych za właściwe w społeczeństwie”1.
Trzeci obszar to uchylanie się od obowiązku zaspokajania podstawowych potrzeb rodziny. Ta przesłanka pojawiła się w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w roku 2018. Określenie „zaspokajanie podstawowych potrzeb rodziny” zostało zaczerpnięte z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Znajdziemy w nim m.in. zapis mówiący o tym, że oboje małżonkowie obowiązani są w miarę swoich sił i możliwości przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. Dodatkowo istnienie omawianego obowiązku nie jest uzależnione od posiadania przez rodzica władzy rodzicielskiej, czyli może on mieć ją odebraną lub ograniczoną.
Czwarta z przesłanek to systematyczne zakłócanie spokoju lub porządku publicznego – czyli zachowania osoby, które naruszają przepisy Kodeksu wykroczeń, czasami Kodeksu karnego, odnoszące się do sfery spokoju i porządku publicznego. Najczęściej są to wykroczenia z art. 51 k.w. („kto krzykiem, hałasem, alarmem lub innym wybrykiem zakłóca spokój, porządek publiczny, spoczynek nocny albo wywołuje zgorszenie w miejscu publicznym (…) podlega karze”). Mogą być też inne przesłanki, np. zanieczyszczanie lub zaśmiecanie miejsca publicznego (art. 145 k.w.), używanie publicznie nieprzyzwoitych słów (art. 141 k.w.), nieobyczajny wybryk (art. 140 k.w.).
Jak wygląda postępowanie przed sądem?
Komisja składa wniosek do sądu rejonowego o zobowiązanie wskazanej w nim osoby do podjęcia leczenia odwykowego. Sąd prowadzi postępowanie rozpoznawcze. Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu ustalenia okoliczności wskazujących na zasadność zobowiązania osoby do podjęcia leczenia odwykowego. Po przeprowadzeniu postępowania rozpoznawczego (jeśli udowodniliśmy występowanie przesłanek ustawowych) sąd w drodze postanowienia nakłada obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, wskazując rodzaj zakładu leczniczego, w którym obowiązek ten ma zostać zrealizowany.
Czy sąd musi ustanowić nadzór kuratora nad osobą zobowiązaną do leczenia odwykowego?
Na czas trwania obowiązku leczenia sąd może ustanowić nadzór kuratora. Nie jest to obowiązek sądu, a decyzja fakultatywna. Nadzór sprawuje kurator sądowy, który wykonuje orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich. Zachęcamy gminne komisje do współpracy z kuratorami pracującymi na Państwa terenie, na przykład w ramach wspólnych szkoleń. Ma to pozytywny wpływ na skuteczność kuratorów w postępowaniu z osobami uzależnionymi i ich rodzinami.
Czy gminna komisja może przyjąć w regulaminie, że będzie przyjmowała wnioski tylko w formie pisemnej na określonym formularzu?
Obowiązujące przepisy nie określają wymogów formalnych, jakie muszą zostać spełnione w celu zainicjowania czynności przez wnioskodawcę. Gminna komisja może opracować i opublikować, np. na stronie internetowej, własny formularz i zachęcać do skorzystania z niego, ale nie może to być warunek przyjęcia zgłoszenia. Zatem nie można odmówić przyjęcia wniosku złożonego w rozmowie z gminną komisją. Należy wtedy sporządzić protokół z rozmowy i zanotować w nim wszystkie przedstawione przez wnioskodawcę fakty.
Jak gminna komisja powinna uzasadnić wniosek do sądu?
We wniosku należy przede wszystkim uzasadnić występowanie wskazanych w ustawie przesłanek – uzależnienie od alkoholu i przynajmniej jedną przesłankę społeczną. Szczegółowe informacje zawarte są w protokołach i innych dokumentach sprawy i nie ma potrzeby przepisywać wszystkiego do uzasadnienia wniosku. Może to być zapisane według poniższej formuły:
W dniu … do Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w… wpłynął wniosek z Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Przeciwdziałania Przemocy Domowej dotyczący podjęcia działań, które mają na celu poddanie się leczeniu odwykowemu przez pana…
Z informacji zawartych we wniosku o wszczęcie procedury oraz z rozmów przeprowadzonych w trakcie postępowania wynika, że pan… nadużywa alkoholu od ponad 20 lat. Z załączonej opinii biegłych (jeśli badanie zostało przeprowadzone) wynika, że jest uzależniony (tutaj można opisać sposób picia, np. picie kilkudniowe, ukrywanie alkoholu). Pod wpływem alkoholu wszczyna awantury z synem. W efekcie dochodzi do interwencji policji. W rodzinie jest prowadzona procedura „Niebieskie Karty”, gdzie w/w wskazany był jako osoba stosująca przemoc. We wcześniejszych latach pan… wielokrotnie stracił zatrudnienie z uwagi na picie alkoholu w miejscu pracy. Pan… wynosi z domu wspólne mienie celem sprzedaży i uzyskania środków na alkohol. Nadużywanie alkoholu przez pana… powoduje rozkład życia rodzinnego i uchylanie się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny.
W związku z powyższym skierowanie wniosku o zastosowanie obowiązku poddania się odpowiedniemu leczeniu odwykowemu wobec pana… uważam za zasadne.
Gminna komisja może we wniosku do sądu wskazać inne osoby i zawnioskować o ich wezwanie w charakterze świadków na rozprawę. Gminna komisja przekazuje do sądu wszystkie dokumenty, które mogą być dowodami popierającymi wniosek np. przyznanie świadczeń z pomocy społecznej (jeśli stanowi to dowód przesłanki uchylania się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny), opinie psychologa na temat zachowań dziecka (jeśli ma to związek z sytuacją w domu, spowodowaną piciem alkoholu przez rodzica).
Czy osoba lub instytucja zawiadamiająca gminną komisję o konieczności podjęcia działań w ramach procedury staje się stroną postępowania?
Osobie czy instytucji zawiadamiającej nie przysługuje prawo bycia stroną postępowania. Fakt ten ma wiele istotnych konsekwencji. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że osobie składającej zawiadomienie nie przysługuje uprawnienie wycofania tego wniosku. Zawiadamiający nie jest w żadnym razie dysponentem postępowania, nie służy ono rozpatrzeniu jego interesu prawnego i nie może on zdecydować o jego zakończeniu. Naturalnie pewne oświadczenia czy też informacje pochodzące od zawiadamiającego mogą mieć wpływ na dalszy bieg prowadzonych przez gminną komisję czynności i w efekcie wpłynąć na podjęcie decyzji o zakończeniu postępowania. Jednak punktem wyjścia do podjęcia decyzji o kontynuowaniu lub zakończeniu procedury jest zawsze ocena gminnej komisji dotycząca tego, czy zachodzą przesłanki określone w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
Czy członkowie gminnych komisji powinni chodzić do sądu na rozprawę?
Najwyższa Izba Kontroli w swoim raporcie2 wielokrotnie wskazuje na słabe strony działań gminnych komisji. (…) Celem kontroli było sprawdzenie, czy stosowana w Polsce procedura zobowiązania do leczenia odwykowego funkcjonuje sprawnie i skutecznie wspomaga rozwiązywanie problemów alkoholowych. Kontrolą objęto w szczególności tryb postępowania gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w sprawach o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu wobec osób uzależnionych od alkoholu. W toku kontroli NIK zwracała uwagę na nadmierną przewlekłość postępowania gminnych komisji na etapie czynności realizowanych przez komisję, ale też na fakt braku zaangażowania komisji na etapie postępowania sądowego. Członkowie gminnych komisji po skierowaniu sprawy do sądu nie pojawiają się na rozprawach. Zapewne głównie z powodu braku doświadczenia w występowaniu w sali rozpraw podczas przewodu sądowego. Sądy, aby nie przedłużać postępowań, dostosowały się do tej praktyki swoistego unikania uczestnictwa w rozprawach i przysyłają do gminnej komisji zawiadomienie o terminie rozprawy, a nie wezwanie na rozprawę.
Warto zauważyć, że nieobecność przedstawiciela wnioskodawcy może mieć istotny wpływ na procedowanie sprawy. Na przykład uczestnik może przedstawić dowody, w tym dowody z zeznań wskazanych przez siebie świadków, których wiarygodność nie będzie poddana sprawdzeniu przez przedstawiciela gminnej komisji, bo ten, nie uczestnicząc w przewodzie sądowym, nie zada świadkowi pytań mogących zweryfikować jego znajomość problemu czy nawet wiarygodność. Zdaniem NIK (…) procedura zobowiązania osób uzależnionych od alkoholu do leczenia odwykowego nie funkcjonuje sprawnie i nie wspomaga skutecznie rozwiązywania problemów alkoholowych w Polsce. Zatem zachęcamy członków gminnych komisji do podejmowania wszelkiej aktywności na rzecz poprawy skuteczności jej działań. Jedną z możliwości jest uczestnictwo w postępowaniu rozpoznawczym sądu.
Sylwester Lewandowski – pedagog, przewodniczący Zespołu Ekspertów do spraw Regionalnych i Lokalnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii KCPU, członek Zespołu Interdyscyplinarnego w Grudziądzu.
- Skrzydło-Niżnik I., Zalas D. (2002). Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Komentarz. Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamycze. ↩︎
- „Przymusowe kierowanie osób uzależnionych od alkoholu na leczenie odwykowe” raport NIK LPO.430.001.2016 Nr ewid. 14/2016/P/15/095/LPO – Delegatura w Poznaniu – 27.04.2016 r. ↩︎