Problemy uzależnień w Polsce – co mówią nam ostatnie dane? 

Źródło Unsplash / Fot. Jacek Dylag

Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU) opublikowało raport z danymi dotyczącymi problematyki uzależnień. Jest on dostępny na stronie internetowej KCPU. To pierwszy raport, który obejmuje picie napojów alkoholowych, problem narkotyków i narkomanii, jak również uzależnienia behawioralne. Przedstawiamy wybrane kwestie z raportu zachęcamy do jego lektury

Jaka jest skala picia napojów alkoholowych w Polsce? 

W 2022 roku w Polsce wypito 9,37 litrów 100-procentowego alkoholu na jednego mieszkańca (mniej niż rok wcześniej, gdy wskaźnik wyniósł 9,73 l). W strukturze spożycia napojów alkoholowych prym wiedzie piwo, które już od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku jest ulubionym napojem Polaków. Od początku lat dwutysięcznych niezmiennie ponad połowa alkoholu wypijana była w postaci piwa. Wcześniej większy udział w strukturze miały wyroby spirytusowe. 

Z przeprowadzonego w 2020 roku ogólnopolskiego, reprezentatywnego badania (18+) wynika, że ponad 80 proc. badanych piło w ciągu 12 miesięcy przed badaniem przynajmniej jeden rodzaj alkoholu. W ciągu ostatnich 12 miesięcy przed badaniem nie piło 19,2 proc. osób. Rozpowszechnienie abstynencji jest znacznie wyższe wśród kobiet (26,5 proc.) niż mężczyzn (12,6 proc.).

Według ogólnopolskich badań szkolnych ESPAD z 2019 roku, przeprowadzonych wśród nastolatków w wieku 16 lat, odsetek uczniów, którzy pili alkohol w ciągu ostatnich 30 dni, wyniósł 47 proc. (średnia dla całego badania wyniosła również 47 proc.). W przypadku narkotyków ich używanie zadeklarowało 22 proc. badanych uczniów w wieku 16 lat. 

Pod koniec 2021 roku Fundacja CBOS oraz KCPU przeprowadziły badania ankietowe na uczniach ostatnich klas szkół ponadpodstawowych. W ciągu miesiąca poprzedzającego badanie w 2021 roku 66 proc. (74 proc. w 2018 roku) uczniów przynajmniej raz piło piwo, 62 proc. (tak samo jak w roku 2018) – wódkę i inne mocne alkohole, a 37 proc. (43 proc. w 2018 roku) – wino. W porównaniu z poprzednim pomiarem nastąpił spadek wskaźników dotyczących picia piwa oraz wina. Według tych badań odnotowano również zmniejszenie się odsetka badanych, którzy zażywali narkotyki w ciągu ostatniego roku – 13 proc. (2021) wobec 16 proc. (2018). 

Według danych z badania EZOP II z 2018 roku w Polsce odnotowano 583 tys. osób uzależnionych od alkoholu oraz 59 tys. osób uzależnionych od narkotyków. W ostatnim dziesięcioleciu systematycznie malała także liczba wypadków drogowych z udziałem użytkowników dróg będących pod wpływem alkoholu – z 4028 w 2013 roku do 2248 w 2022 roku. W 2022 roku 8,1 proc. ogółu wypadków zostało spowodowanych przez uczestników ruchu pozostających pod wpływem alkoholu. 

Jaka jest skala problemów narkotykowych? 

Dane Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego NIH – Państwowego Instytutu Badawczego wskazują na ponad dwukrotny wzrost liczby nowych przypadków zakażeń HIV, związanych z iniekcyjnym używaniem narkotyków – z 14 przypadków w 2021 roku do 30 przypadków w 2022 roku. W 2021 roku liczba zgonów z powodu alkoholu osiągnęła najwyższą wartość – 14 048 przypadków, co oznacza wzrost o 40 proc. w porównaniu z rokiem 2020. W przypadku zgonów z powodu narkotyków w 2021 roku również odnotowano wzrost – o 60 przypadków (do 289). W Stanach Zjednoczonych, ale również w krajach bałtyckich, odnotowujemy narastający problem zgonów z powodu używania opioidów. W USA zarejestrowano ponad 106 tys. śmiertelnych przedawkowań głównie z powodu fentanylu. W krajach bałtyckich zwiększają się liczby zgonów zwłaszcza z powodu opioidów z grupy nitazene. W Polsce z kolei zarejestrowano zwiększoną liczbę zgonów z powodu syntetycznych katynonów. W tej sprawie GIS wydał ostrzeżenie. Z pozytywnych tendencji warto odnotować, że dane z 2023 roku wskazują na dalszy spadek wskaźników zatruć z powodu nowych substancji psychoaktywnych (NSP) – z 303 zatruć w 2022 roku do 265 przypadków (w tym prawie co czwarte w województwie małopolskim: 61). Odnotowujemy systematyczne zmniejszanie się liczby zatruć z powodu NSP od 2018 roku (4258 przypadków), czyli od roku, w którym zostały wprowadzone rozwiązania prawa generycznego dotyczące NSP.

Jaka jest skala przestępczości narkotykowej? 

Polska jest jednym z większych producentów narkotyków syntetycznych w Europie. W 2022 roku wykryto w naszym kraju rekordową liczbę 60 laboratoriów, z tego blisko połowa produkowała nowe substancje psychoaktywne. Dane policyjne odnotowują, że w ostatnich latach znacznie wzrosła liczba laboratoriów zajmujących się produkcją katynonów. Często w ramach jednego procesu syntezy otrzymywano nawet kilkadziesiąt kilogramów substancji. Warto zwrócić uwagę, że wśród osób, które podjęły leczenie, najwięcej osób – 45 proc. – zadeklarowało używanie narkotyków syntetycznych (amfetamina, metamfetamina oraz syntetyczne katynony). W 2022 roku wszczęto 37 572 postępowań na mocy ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, co oznacza wzrost o 1522 postępowania względem roku poprzedniego (36 050 postępowań w 2021 roku). W tym samym roku 36 591 osób było podejrzanych o popełnienie przestępstwa ujętego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, co wskazuje na niewielki wzrost względem roku ubiegłego (36 282 osób w 2021 roku). 

Jak samorządy przeciwdziałają uzależnieniom? 

Analizując dane dotyczące działania samorządów raportowane do KCPU za pomocą ankiety KCPU G-1, warto odnotować, że wyraźnie rośnie liczba samorządów podejmujących się realizacji programów rekomendowanych w ramach Systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego. Rosną też kwoty wydatkowane na ten cel w ramach realizacji gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii. W 2022 roku 1070 samorządów realizowało programy rekomendowane. Obserwuje się także zwiększoną liczbę samorządów korzystających z programów profilaktycznych innych niż rekomendowane. Również większe kwoty są wydatkowane na ten cel. W tej kategorii działań mogą mieścić się zarówno różne realizacje programów autorskich, dobrze przemyślanych przez przygotowanych do tego realizatorów, jak i różnego rodzaju oferty, które nie są oparte na skutecznych strategiach profilaktycznych. Na działania, które mogą być skuteczne wydaje się około 65 mln zł, zaś ponad 165 mln zł – na działania o niepotwierdzonej skuteczności. 

Warto podkreślić, że zwiększa się liczba gmin, które organizowały szkolenia dla właścicieli punktów sprzedaży napojów alkoholowych i dla sprzedawców. W 2022 roku były to 604 gminy oraz 22 282 sprzedawców (w 2020 roku: 452 gminy, 12 849 sprzedawców). W przypadku  FASD (Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych) działania w 2022 roku były podejmowane przez 327 gmin. 

Szczególną rolę w środowiskach lokalnych odgrywają gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych (GKRPA). Podstawowym zadaniem GKRPA pozostają czynności zmierzające do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego. W ciągu ostatnich trzech lat o 13 proc. (z 16 607 do 18 825) zwiększyła się liczba osób, wobec których członkowie GKRPA podejmowali ww. działania. Używanie alkoholu jest czynnikiem ryzyka przemocy domowej. W związku z powyższym gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, kontaktując się członkami rodzin z problemem alkoholowym, są zobowiązane, aby zwracać uwagę na to, czy w danej rodzinie występuje problem przemocy. Niepokoi fakt, że mimo iż w 2022 roku, w porównaniu z rokiem 2020, o 28 proc. wzrosła liczba osób z rodzin z problemem alkoholowym, z którymi rozmawiali członkowie GKRPA, to jednocześnie o 22 proc. zmniejszyła się liczba osób zdiagnozowanych przez komisje jako osoby doznające przemocy domowej. Niepokoi również to, że od wielu lat członkowie GKRPA zaledwie z jednej piątej gmin uruchamiają procedurę „Niebieskie Karty” (mimo obowiązku wynikającego z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej). 

Jaka jest skala uzależnień behawioralnych? 

W 2019 roku Fundacja CBOS na zlecenie KCPU przeprowadziła ogólnopolskie reprezentatywne badania na dorosłej populacji (15+). Osoby grające w czasie ostatnich 12 miesięcy na pieniądze stanowiły 37,1 proc. populacji osób w wieku powyżej 15. roku życia. Spośród wszystkich grających, 32,8 proc. Polaków gra bez ryzyka powstania problemów, 2,7 proc. charakteryzuje się niskim poziomem ryzyka uzależnienia, 0,9 proc. – poziomem umiarkowanym i tyle samo (0,9 proc.) gra na pieniądze w sposób wysoce ryzykowny (zagrożenie patologicznym hazardem). Liczbę Polaków w wieku 15+ uprawiających obecnie patologiczny hazard szacuje się na ok. 27 tys. osób. 

Warto także zwrócić uwagę, że trzy czwarte Polaków w wieku powyżej 15. roku życia deklaruje używanie z internetu. Przeważająca większość osób korzystających z sieci (98 proc.) to przeciętni użytkownicy, którzy nie mają w codziennym życiu problemów w związku z korzystaniem z sieci. Problem z uzależnieniem od internetu (wymiennie bywa stosowane określenie „problemowe użytkowanie internetu – PUI”) dotyczy obecnie 0,03 proc. badanej populacji, co stanowi 0,04 proc. korzystających z sieci. Zagrożonych uzależnieniem od internetu jest 1,4 proc. ogółu badanych, co stanowi 1,9 proc. korzystających z internetu. W liczbach bezwzględnych jest to – szacunkowo – ok. 465 tys. osób. Zagrożeni uzależnieniem lub już uzależnieni rekrutują się głównie spośród osób poniżej 25. roku życia, przy czym najbardziej zagrożone są osoby niepełnoletnie. 
W ramach badań Fundacji CBOS pytano także o kwestie związane z zakupami. Symptomy kompulsywnego kupowania w 2019 roku wykazywało 3,7 proc. populacji Polaków w wieku powyżej 15. roku życia, co w liczbach bezwzględnych można oszacować na ponad milion osób. Najliczniejszą grupę stanowią osoby w wieku 25–34 lata, choć w stosunku do poprzedniego pomiaru zjawisko kompulsywnego kupowania wyraźnie nasiliło się wśród ludzi bardzo młodych (15–17 lat). Wyniki badania wskazują także na współwystępowanie uzależnień behawioralnych. Więcej niż jedna piąta z tej grupy to osoby mające jednocześnie problem z uzależnieniem od pracy; więcej niż co siódmy jest zagrożony uzależnieniem od internetu. Przedmiotem badań Fundacji CBOS były również kwestie związane z pracą. W 2019 roku prawie jedna dziesiąta Polaków powyżej 15. roku życia (9,1 proc.) miała problem z uzależnieniem od pracy. Zarówno uzależnienie, jak i zagrożenie uzależnieniem dotyka przede wszystkim młodych dorosłych, poniżej 35. roku życia, w szczególności osoby w wieku 25–34 lata. 

Jak często dzieci korzystają z urządzeń mobilnych?

Z omawianych badań Fundacji CBOS z 2019 roku wynika, że z urządzeń mobilnych korzysta jedna trzecia dzieci między 12. a 23. miesiącem życia i blisko dwie trzecie dzieci mających od 2 do 5 lat. Wśród najmłodszych dzieci średni czas spędzany w ciągu dnia z mobilnym ekranem wynosi 44 minuty, a wśród starszych – 49 minut. Na ogół spędzają one czas z urządzeniami przenośnymi w towarzystwie rodziców lub innych osób dorosłych, w mniejszym stopniu same. 

Jak deklarują rodzice, treści, z którymi dzieci mają styczność poprzez mobilne ekrany, przeważnie są dostosowane do ich wieku, można jednak zauważyć, że najmłodsze dzieci (12–23 miesiące) około trzykrotnie częściej niż te starsze (2–5 lat) konsumują treści zróżnicowane, nie tylko takie, które są adresowane wyłącznie do dzieci. 

Najwięcej badanych mających dzieci poniżej 6. roku życia wykorzystuje urządzenia mobilne do zajęcia czasu nudzącym się podopiecznym. Rzadziej stosuje się je po to, aby dzieci uspokoić, a jeszcze rzadziej, by je za coś nagrodzić lub skłonić do zjedzenia posiłku. Rodzice dzieci w wieku od 2 do 5 lat wyraźnie częściej niż opiekunowie młodszych wprowadzają urządzenia przenośne w celu gratyfikacji oraz niwelowania nudy. Ta ostatnia motywacja – oferowania dzieciom smartfonów i tabletów jako sposobu na nudę – jest najsilniej skorelowana z czasem, jaki spędzają one przed mobilnymi ekranami.

dr Artur Malczewski – kierownik Działu Badań, Monitorowania oraz Współpracy Międzynarodowej Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom 

bibliografia: