Odpowiedzi na to pytanie poszukajmy w raporcie pod powyższym tytułem, zawierającym wyniki dwuletnich badań przeprowadzonych przez Instytut Profilaktyki Zintegrowanej przy wsparciu Ministerstwa Edukacji i Nauki, Ośrodka Rozwoju Edukacji i Funduszu Sprawiedliwości nadzorowanego przez Ministra Sprawiedliwości. W latach 2021 i 2022 przebadano 80 tysięcy uczniów, rodziców i nauczycieli.
Jakie są zatem wyzwania i rekomendacje wypływające z wyników przeprowadzonych badań? Jakiej profilaktyki i ochrony zdrowia psychicznego potrzebujemy? Zacznijmy od tzw. internetowego podwórka, które jawi się jako przestrzeń, gdzie dziecko lub młoda osoba jest – z rodzicami, w domu – bezpieczna. Prawda jest jednak taka, że to tylko złudzenie, może nawet wypieranie pewnych oczywistości. Internet, dostępny na smartfonie, komputerze czy tablecie, nie jest przez nikogo nadzorowany, a dostęp dzieci i młodzieży do szkodliwych treści nie jest na nim w żaden realny sposób ograniczany – tak jak ogranicza się dostęp do alkoholu czy papierosów. Wiele spośród tysięcy dostępnych na tym podwórku gier komputerowych świadomie wykorzystuje mechanizmy manipulacyjne, których celem jest uzależnienie grających. We wstępie do omawianego raportu możemy przeczytać, że „wiele filmów, gier czy stron internetowych, podsuwanych młodzieży przez usłużne algorytmy, zawiera treści pornograficzne, wulgarne i pełne brutalności. Bardzo często wszystkie te elementy są połączone – pornografia z wulgarnością, okrucieństwem i skrajnym poniżaniem drugiej osoby”.
Badania międzynarodowe zostały zrealizowane przez bliźniaczą wobec IPZIN (powołaną przez kadrę IPZIN) fundację European Institute for Integrated Prevention. Ich przeprowadzenie było możliwe dzięki środkom z programu Unii Europejskiej Erasmus+ oraz współpracy Fundacji Ostoja, Life Network Foundation z Malty oraz Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Wilnie.
Każdy świadomy użytkownik sieci wie, że internetowe narzędzia są tworzone po to, by kształtować umysły odbiorców w sposób zgodny z interesami lub ideologiami ich twórców – tak, by uczynić z nich idealnych klientów. Szczególnie trzeba uwrażliwiać na te problemy rodziców, bowiem to właśnie najmłodsi użytkownicy są najmniej odporni na tego typu wpływy – ich osobowości, niedojrzałe jeszcze do krytycznej refleksji, najłatwiej zdominować i ukształtować. Rzeczywistość, w której młodzi odkrywali świat na szarych i niedużych podwórkach kamienic lub blokowisk – chcemy czy nie chcemy – przeminęła bezpowrotnie.
Nie chodzi tutaj wyłącznie o problemy w cyberprzestrzeni, ale również o ciągły proces dekonstrukcji bezpiecznych struktur, takich jak rodzina czy najbliższe szkolne otoczenie. A przy tym o zmianę modelu życia społecznego, wzmacniającą konsumpcjonistyczne nastawienie.
Jak budować odporność na sytuacje kryzysowe?
Czym jest sytuacja kryzysowa? Odwołam się do definicji Lee Ann Hoff, amerykańskiej psychiatry, pionierki w rozwoju szkoleń zawodowych z zakresu interwencji kryzysowej, zapobiegania samobójstwom, przemocy wobec kobiet i innych problemów związanych ze zdrowiem psychicznym. Postrzegała ona kryzys jako ostry rozstrój emocjonalny, wpływający na zdolność emocjonalnego, poznawczego i behawioralnego posługiwania się dotychczas stosowanymi sposobami rozwiązywania problemów. Hoff traktowała źródła, objawy i skutki kryzysu oraz odpowiednie działania zmierzające do jego opanowania jako pozostające w ścisłym wzajemnym związku i tworzące funkcjonalną całość – jest to model kryzysu i interwencji znany pod nazwą paradygmatu kryzysu.
Czy w ogóle można zbudować odporność na niestabilny świat, który nie jest niczym innym, jak ciągiem sytuacji kryzysowych? Twórcy raportu „Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie” – Dorota Żyro i dr Szymon Grzelak – bazując na wnioskach z badania, jasno wskazują, że można, a opanowanie umiejętności radzenia sobie właśnie z sytuacjami kryzysowymi jest gwarancją życia w dobrostanie psychicznym. Pomysł na przeprowadzenie badań przyniosło życie – po pierwsze doświadczenie pandemii COVID-19, która wywróciła codzienność milionów ludzi do góry nogami, a po drugie wojna trwająca za wschodnią granicą Polski, która przyniosła ogromne poczucie destabilizacji wśród młodych ludzi.
Raport składa się z części wprowadzającej, trzech głównych części merytorycznych oraz zbioru załączników. W części wprowadzającej znajdziemy opis wybranych aspektów współczesnej rzeczywistości, które są ważne z punktu widzenia tematyki raportu. Opisany jest także stan systemu ochrony zdrowia psychicznego oraz aktualne dane suicydologiczne, jako istotne tło dla działań profilaktycznych i wychowawczych. Ostatni element wprowadzenia to syntetyczny spis najważniejszych wniosków z badań i kluczowych rekomendacji. Zasadnicza treść raportu jest – jak wspomnieliśmy – podzielona na trzy części. Każdą z części, a także większe z rozdziałów, zakończono zbiorem wniosków i rekomendacji stanowiących podsumowanie głównych wyników badań, ale także zbiór konkretnych wskazówek dla praktyków.
Analiza wyników badań w części dotyczącej kondycji psychicznej została przeprowadzona na zlecenie Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego i sfinansowana ze środków projektu zleconego UKSW przez MEiN w ramach Programu wsparcia psychologiczno-pedagogicznego dla uczniów i nauczycieli w pandemii. Obszerna część dotycząca zagadnień demograficznych została zrealizowana (zarówno od strony analiz, jak i opracowania raportu) na zlecenie Ośrodka Rozwoju Edukacji w ramach rządowego programu „Za życiem”.
Skuteczne i efektywne reagowanie
Dlaczego to takie istotne? Sylwia Pawłowska, na łamach czasopisma „Remedium”, od ponad 30 lat zajmującego się profilaktyką problemową oraz promocją zdrowia psychicznego, pisze wprost o tym, że gdyby depresja miała twarz, to w Polsce byłaby to twarz licealistki. Według autorki artykułu zamieszczonego we wspomnianym wyżej piśmie: „to jeden z wniosków, jaki pojawia się kontekście badań relacji szkolnych i kondycji polskich uczniów zrealizowanych przez fundację Dbam o Swój Zasięg. To kolejne (po badaniach CBOS «Młodzież 2021») wyniki sugerujące, że z kondycją psychiczną polskich uczniów, a szczególnie uczennic, nie jest dobrze”.
Zastanówmy się, jakie mogą być przyczyny takiego stanu rzeczy. Gdy krótkotrwała sytuacja kryzysowa spowodowana konkretnym czynnikiem trwa, uzasadnione jest skupienie wszystkich dostępnych środków na przeciwdziałaniu temu zagrożeniu, odsuwając inne sprawy na dalszy plan, nawet przez kilka miesięcy.
Natomiast, gdy kryzys utrzymuje się długo i ewoluuje, nie jest ani możliwe, ani wskazane, aby cała uwaga i wysiłki były skierowane tylko na to jedno zagrożenie, które przyciąga uwagę mediów i społeczeństwa. Rolą decydentów na różnych szczeblach oraz specjalistów jest identyfikacja, monitorowanie i przeciwdziałanie różnym zagrożeniom. W kontekście wychowania i profilaktyki problemów młodzieży oznacza to konieczność jednoczesnej ochrony przed epidemią, pogorszeniem zdrowia psychicznego, wyzwaniami demograficznymi oraz ryzykownymi zachowaniami. Model profilaktyki zintegrowanej dostarcza narzędzi do kompleksowego planowania i działania.
Instytut Profilaktyki Zintegrowanej (IPZIN) od początku epidemii, od marca 2020 roku prowadzi ciągłe badania naukowe wśród uczniów, rodziców i nauczycieli, sięgając do nawet 40 tys. respondentów rocznie. W ciągu ostatnich trzech lat IPZIN, we współpracy z wieloma organizacjami z różnych regionów Polski, opracowuje i dostosowuje programy profilaktyczne i wychowawcze, realizowane zarówno stacjonarnie, jak i zdalnie, obejmujące szerokie grono uczestników (również około 40 tys. rocznie). Na podstawie zebranych danych i doświadczeń IPZIN regularnie publikuje raporty z rekomendacjami. Pierwszy z nich, zatytułowany „Młodzież w czasie epidemii”, ukazał się w kwietniu 2021 roku. Raport „Jak wspierać młodzież w niestabilnym świecie” stanowi już piąte opracowanie w ciągu ostatnich trzech lat.
Prezentowane tu rekomendacje zachowają swoją aktualność również za rok czy dwa. To odpowiedź na wydarzenia minionych trzech trudnych lat, oparta na zintegrowanym podejściu do profilaktyki. Rekomendacje te mają wspomóc decydentów, wychowawców oraz specjalistów w skutecznym i efektywnym reagowaniu na różnorodne kryzysy przyszłości, z dbałością o minimalizowanie kosztów zdrowotnych i rozwojowych ponoszonych przez młodzież.
Wanda Rupiewicz – pedagog, publicystka.