Przyczyny rozwoju uzależnienia to bardzo ważny temat w działaniach profilaktycznych. Teoretycznie każdy może popaść w uzależnienie, ale niektóre osoby mogą być szczególnie zagrożone. Taka wiedza jest niezbędna członkom samorządów, planującym strategie zapobiegawcze. Warto też edukować mieszkańców w kwestii czynników sprzyjających uzależnieniu, aby uwrażliwić ich na ryzyko nałogu.
Jak to się dzieje, że kieliszek wina do obiadu czy piwo z przyjaciółmi z czasem zmienia się w uzależnienie? Co skłania niektórych do poszukiwania i intensyfikowania takich doświadczeń, pomimo kosztów dla zdrowia czy relacji?
Badacze od dawna wskazywali na wpływ czynników biologicznych, społecznych, psychologicznych, a także duchowych, na rozwój uzależnienia1. Droga każdego człowieka do uzależnienia jest inna, ale łączy je swoista podatność na nałogi, kształtująca się we wczesnym okresie życia. Wynika ona z osobistej historii, predyspozycji genetycznych, cech osobowości czy otoczenia, w którym się wychowało. Ale też z wyznawanych wartości czy celów życiowych. Obecnie podkreśla się interakcje czynników psychobiologicznych oraz społecznych i ich wpływ na kształtowanie się niewłaściwych przekonań, zwiększających ryzyko uzależnienia. Bada się, jak można to zmienić.
Czynniki genetyczne
Czasem można spotkać się z opinią w rodzaju: picie mam we krwi, pił mój dziadek, ojciec…Taka jest moja rodzina. Prawie połowa osób z uzależnieniem miała w bliskiej rodzinie osoby z takim problemem2. Dawniej szukano „genu alkoholizmu”, ale dziś wiemy, że czynnik dziedziczenia to raczej zespół genów sprzyjających uzależnieniu, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Wyniki najnowszych badań sugerują, że istnieją ich zestawy, przyczyniające się do podatności na zachowania uzależniające. Odkryto nawet grupy genów, specyficznych dla danej substancji3. Duża część obciążenia genetycznego jest związana z samoregulacją, a zwłaszcza sposobem, w jaki mózg przetwarza ryzyko i nagrodę, co może sprzyjać impulsywnym zachowaniom, w tym – sięganiu po alkohol.
Czynniki psychologiczne
Pewne cechy osobowości, jak impulsywność, skłonność do podejmowania ryzyka, poszukiwanie wrażeń, mają silne podłoże biologiczne i mogą przyczyniać się do rozwoju uzależnienia. Osoby wykazujące dużą wrażliwość na przyjemne, nagradzające doznania, które szybko się nudzą i mają niedostateczną kontrolę swoich zachowań, są potencjalnie narażone na wczesne eksperymentowanie z alkoholem. Dawniej mówiono o niedojrzałej osobowości, sprzyjającej uzależnieniu4, dziś podkreśla się znaczącą rolę niskiej samooceny, a także lęku czy wrogości wobec innych. Podatność na rozwój uzależnienia może zwiększać nieumiejętność radzenia sobie z emocjami i znoszenia stresu czy chęć unikania konfrontacji. Możliwości pojawienia się uzależnienia sprzyja też istniejące zaburzenia osobowości: antyspołeczne, borderline, narcystyczne, histrioniczne. Ponad połowa osób z uzależnieniem wykazuje zaburzenia lękowe i depresyjne5. Te dwa ostatnie bywają zarówno przyczyną, jak i skutkiem rozwoju uzależnienia. Współcześnie weryfikuje się proste zależności pomiędzy zaburzeniami używania alkoholu a cechami oraz zaburzeniami osobowości. Cechy osobowości/temperamentu w powiązaniu z biologiczną podatnością i innymi czynnikami psychospołecznymi tworzą specyficzny patomechanizm, wyjaśniający kształtowanie się uzależnienia od alkoholu. Analiza badań pozwoliły wyróżnić wymiary osobowości, uważane za predyktory zaburzeń związanych z używaniem alkoholu6. Są to:
- neurotyczność/negatywna emocjonalność – skłonność do przeżywania negatywnych emocji (lęku, smutku, poczucia odrzucenia, poczucia winy), pojawiania się stanów depresyjnych, dysforii (rozdrażnienia). Towarzyszy jej niskie poczucie własnej wartości, często nieśmiałość, ostrożność, nadwrażliwość na stres, wrażliwość na kary i nagrody. Osoby takie są chwiejne emocjonalnie, łatwo ulegają pokusom, sięgają po alkohol, by radzić sobie ze stresem;
- impulsywność/rozhamowanie – przejawia się jako pobudliwość, gwałtowność, agresywność, buntowniczość, potrzeba stymulacji, poszukiwanie doznań, niebezpiecznych sytuacji, mała refleksyjność, egocentryczność, trudności z samokontrolą. Te cechy uważane są za najbardziej sprzyjające wystąpieniu uzależnienia od alkoholu;
- ekstrawersja/towarzyskość ma znaczenie głównie jako czynnik sprzyjający w początkowym etapie angażowaniu się w używanie alkoholu, ponieważ może skutkować szukaniem okazji do wspólnego picia.
Czynniki środowiskowe
Czynnik rodzinny ma wymiar genetyczny i społeczny. Dzieci osób z uzależnieniem są narażone na czterokrotnie większe ryzyko rozwoju uzależnienia niż dorastające w rodzinie bez dysfunkcji7. Znaczenie ma też przebywanie w bliskim otoczeniu osób, które wykazują nałogowe zachowania. Dzieci uczą się przez modelowanie, powielanie obserwowanych zachowań, szczególnie w odniesieniu do osób dla nich ważnych. Znaczenie ma dostępność alkoholu w domu oraz postawy rodziców wobec niego. Może to wpływać na przyszłe używanie alkoholu przez dzieci8. Badania jednoznacznie wskazują, że odrzucenie przez rodziców, ich wrogość, doświadczanie różnych form przemocy, sprzyjają rozwojowi uzależnienia od alkoholu. Podobnie, jak występowanie zachowań antyspołecznych u jednego z rodziców czy słaba kontrola rodzicielska.
Ważnym czynnikiem są oddziaływania rówieśnicze. Potrzeba akceptacji i presja na używanie alkoholu sprzyjają wczesnej inicjacji, a co za tym idzie – zwiększają ryzyko późniejszego uzależnienia. Mówiąc o czynnikach sytuacyjnych, trzeba też wspomnieć o znaczeniu frustracyjnych przeżyć – traum i poczucia samotności – w rozwoju uzależnienia. Osoby starsze, samotne, po rozwodzie, owdowiałe, bezrobotne, w kryzysie bezdomności mogą, ze względu na swoją sytuację, wykazywać większą podatność na uzależnienie się. Patrząc na szerszy kontekst społeczny, warto wspomnieć też o znaczącej roli tzw. kultury picia i dostępności alkoholu9.
Rola przekonań
Ważnym obszarem czynników zwiększających ryzyko uzależnienia są tzw. przekonania kluczowe. Są to najgłębsze założenia o nas samych i otaczającym nas świecie, które powstały w wyniku wczesnodziecięcych doświadczeń. Jeśli te doświadczenia są trudne, pełne przemocy, zaniedbania czy odrzucenia, tworzą się przekonania w rodzaju: jestem beznadziejny, nic nie wart albo ludziom nie można ufać co kształtuje niską samoocenę i utrudnia nawiązywanie zdrowych relacji. Zwiększa to ryzyko sięgania po substancje psychoaktywne w celu regulacji emocji, co w efekcie sprzyja uzależnieniu. Gdy dziecko dorasta w świecie, w którym często obecny jest alkohol, kształtują się u niego destrukcyjne przekonania, że alkohol pomaga w osiąganiu celów, np. przy załatwianiu jakiejś sprawy, poproszeniu kogoś o przysługę czy jako forma wdzięczności za wyświadczoną przysługę. Wówczas prawdopodobne jest, że taka osoba – już w dorosłym życiu – będzie sięgać po alkohol w trudnych dla siebie sytuacjach.
Występowanie wczesnych, negatywnych doświadczeń oraz obecność dezadaptacyjnych przekonań zwiększają prawdopodobieństwo zaangażowania się w destrukcyjne i szkodzące zdrowiu zachowania. Niemniej jednak, nie u wszystkich osób w grupach ryzyka rozwija się uzależnienie – niektórzy, na przykład po trudnych doświadczeniach z pijącym rodzicem, decydują się na abstynencję. Jednak wiele osób, które zaczynają eksperymentować z alkoholem i przebywają w gronie osób pijących, utrwala destrukcyjne przekonania dotyczące picia, np. alkohol łagodzi obyczaje, picie pozwala mi być sobą, ułatwia kontakty czy życie jest fajniejsze po alkoholu.
Podsumowując, analizując proces rozwoju uzależnienia, bierze się obecnie pod uwagę: podatność genetyczną, doświadczenia z wczesnego dzieciństwa, sieć wsparcia społecznego, cechy osobowości, zaburzenia psychiczne, znaczące aktywności, przekonania kluczowe, ekspozycję na alkohol i eksperymentowanie z tą substancją, przekonania związane z piciem i własnym uzależnieniem, które podtrzymują uzależnienie10. Wszystkie te czynniki mają znaczenie w rozwoju uzależnienia od alkoholu.
Budowanie samoświadomości
Rozwój samoświadomości własnych doświadczeń i historii życia w kontekście możliwości jej wpływu na rozwój uzależnień jest procesem długofalowym. Zadania podejmowane przez samorządy lokalne, oparte na diagnozie problemów społecznych związanych z uzależnieniami, mogą obejmować także działania związane z budowaniem świadomości dotyczącej czynników ryzyka sięgania po substancje psychoaktywne. Jeśli tego rodzaju substancje są traktowane jako sposób na zrelaksowanie się czy poradzenie sobie z trudnymi emocjami, to takie zachowania mogą w konsekwencji doprowadzić do uzależnienia.
- Warto na przykład zorganizować cykl spotkań ze specjalistą uzależnień, pn. Czy można przewidzieć uzależnienie?, w ramach którego będą poruszane tematy:
– czynników ryzyka zwiększających zagrożenie uzależnieniem, z podkreśleniem, że nie ma determinizmu w rodzaju moi rodzice pili to i ja będę pić,
– wpływu na proces uzależnienia – choć uwarunkowań biologicznych nie zmienimy, możemy unikać sytuacji związanych z alkoholem, pracować nad zmianą destrukcyjnych przekonań dotyczących używania alkoholu czy podjąć leczenie istniejących zaburzeń psychicznych; - Można także zorganizować cykl spotkań ze specjalistą uzależnień, by przedstawić znaczenie czynników ochronnych dla rozwoju uzależnienia, w tym:
– rolę wsparcia społecznego,
– znaczenie celów i wartości życiowych, zmniejszających ryzyko funkcjonowania w sposób destrukcyjny w trudnych sytuacjach,
– budowanie i modyfikowanie samooceny,
– korzystanie z pomocy specjalisty w przypadku nieradzenia sobie ze stresem, emocjami, co może zapobiec „rozwiązywaniu” problemów za pomocą alkoholu.
Skupiając się na przyczynach rozwoju uzależnienia od alkoholu, gminy mogą w ramach lokalnej diagnozy problemów społecznych, określać grupy ryzyka w swojej społeczności i kierować do nich działania edukacyjne i profilaktyczne. Edukacja mieszkańców w tym aspekcie daje szansę na zwiększanie ich samoświadomości i podjęcie odpowiednich działań, zanim rozwinie się uzależnienie.
Agata Sierota
- Woronowicz B.T. (1998). Alkoholizm jest chorobą. PARPA, Warszawa. ↩︎
- Cierpiałkowska L. (2000). Alkoholizm. Przyczyny – Leczenie – Profilaktyka. Wyd. UAM, Poznań. ↩︎
- Modrzyński R. (2024). Pokonać uzależnienie. Praktyczne umiejętności dla osób zmagających się z uzależnieniem na podstawie terapii poznawczo-behawioralnej. Difin, Warszawa. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Cierpiałkowska L., Chodkiewicz J. (2020), Uzależnienie od alkoholu. Oblicza problemu. PWN, Warszawa. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Sierota A. (2023). Stosunek rodziców do alkoholu a używanie go przez nastolatków. https://kampanianazdrowie.pl/autor/agata-sierota/ (dostęp 4.07.2025) ↩︎
- Woronowicz B.T. (1998), op.cit. ↩︎
- Modrzyński R. (2024), op.cit. ↩︎