Największą zaletą Programu Wzmacniania Rodziny jest to, że podczas zajęć pracuje jednocześnie cała rodzina, a nie osobno dzieci i osobno ich opiekunowie – podkreśla Grażyna Zimak, psychoprofilaktyk, dyrektor Ośrodka Szkoleniowego Maraton, koordynator programu. Zasadniczym celem PWR jest ograniczenie używania środków psychoaktywnych oraz innych zachowań problemowych dzieci w okresie dorastania poprzez rozwijanie umiejętności wychowawczych i sprawowania kontroli przez rodziców, a także rozwijanie umiejętności interpersonalnych wśród nastolatków i wzmacnianie więzi rodzinnych.
Ośrodek szkoleniowy przy Fundacji na rzecz zapobiegania narkomanii Maraton realizuje między innymi Program Wzmacniania Rodziny. Jakie były początki?
Ośrodek powstał w roku 2012 z inicjatywy zarządu fundacji Maraton. Ma za zadanie prowadzenie działalności szkoleniowej na rzecz upowszechnienia wiedzy i osiągnięć praktycznych, służących doskonaleniu kwalifikacji zawodowych w zakresie celów i zadań statutowych fundacji. Zostaliśmy wpisani do ewidencji szkół i placówek niepublicznych prowadzonych przez m.st. Warszawa, ale prowadzimy zadania na rzecz odbiorców całego kraju, czyli staramy się realizować różne formy dokształcania dla wszystkich grup i formacji pomocowych wspierających placówki edukacyjne, szkoły, rodziny. Ośrodek prowadzi działalność szkoleniową, korzystając głównie z własnych zasobów finansowych, z dotacji, ale działamy także na rzecz placówek, organizacji, instytucji, które pozyskały granty we własnym zakresie. Nie prowadzimy szkoleń o charakterze komercyjnym. Nie mamy sztywnej oferty szkoleniowej, wychodzimy naprzeciw potrzebom beneficjentów i wszystkie formy dokształcania są szyte na miarę naszych odbiorców. Uznaliśmy jednak, iż jedyną stałą i koronną naszą działalnością jest i będzie szkolenie nadające uprawnienia realizatora Programu Wzmacniania Rodziny (PWR), który znajduje się w bazie programów rekomendowanych w zakresie profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego – programu, który sprawdził się na gruncie amerykańskim.
Kiedy do nas trafił i jak został wprowadzony?
PWR pojawił się w Polsce w roku 2007 dzięki naszej współpracy z Oxford Brookes University, który koordynuje wdrażanie tego programu w krajach Europy. Przed jego wprowadzeniem w Polsce wiedzieliśmy już, że dziesięcioletnie badania ewaluacyjne w Stanach Zjednoczonych wykazały, że jest on efektywny w minimalizacji zachowań ryzykownych podejmowanych przez młodych ludzi w nim uczestniczących.
W Polsce początkowo realizowaliśmy go w grupach fokusowych i pilotażowych, aby mieć pewność, że będzie pozytywnie odebrany i że możliwa jest jego adaptacja do naszych uwarunkowań kulturowych, tradycji, prawodawstwa. Następnie, w latach 2010–2012, przeprowadzone były ogólnopolskie badania ewaluacyjne, realizowane przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, na grupie 521 rodzin z grupy eksperymentalnej i 235 rodzin z ogólnopolskiej grupy kontrolnej. Badania te wyraźnie potwierdziły wysoką efektywność PWR, zarówno na poziomie zmniejszenia liczby zachowań ryzykownych podejmowanych przez dzieci i młodzież, które uczestniczyły w warsztatach programowych, jak i w zakresie podniesienia poziomu umiejętności wychowawczych rodziców, a przede wszystkim poprawy jakości życia w rodzinie,
wzajemnych relacji, codziennego wspierania się (pełen opis badań zawarty jest w „Polskim Forum Psychologicznym” 2015, tom 20, nr 1). Od tego momentu PWR uzyskał rekomendację jako „dobra praktyka”, czyli sprawdzone, efektywne i innowacyjne rozwiązanie, które przynosi pozytywne rezultaty i może być powtarzalne. Słowem, program jest systematycznie realizowany – zgodnie z polskim prawem, etyką i najlepszymi doświadczeniami – na rzecz polskich rodzin w całym kraju, a fundacja Maraton, w trakcie trzydniowych szkoleń, przygotowuje jego realizatorów.
Jaki jest główny cel programu?
PWR jest programem systemowym, a jego największą zaletą jest to, że podczas zajęć pracuje jednocześnie cała rodzina, a nie osobno dzieci i osobno ich opiekunowie. Warsztaty programowe przekazują swoistą instrukcję budowania poprawnych relacji rodzinnych; inspirują uczestników do samooceny zachowań, postawy rodzicielskiej, do ich korekty, jeśli są niewłaściwe. Instruktorzy uczą m.in. nowych umiejętności w zakresie poprawnej komunikacji, wzajemnego wsparcia, uważności, rozwiązywania rodzinnych problemów, wzmacniania empatii, a także redukowania błędów w utrzymywaniu dobrych relacji. Można powiedzieć, że pokazują krok po kroku, jak skutecznie się porozumiewać. Uczestnicy ostatecznie sami podejmują decyzję, które z nowo poznanych treści czy narzędzi wdrożą w codzienne życie. Głównym celem programu jest ograniczenie używania środków psychoaktywnych oraz innych zachowań problemowych dzieci w okresie dorastania poprzez rozwijanie umiejętności wychowawczych i sprawowania kontroli przez rodziców, a także rozwijanie umiejętności interpersonalnych wśród nastolatków i wzmacnianie więzi rodzinnych.
Jest to więc oferta z zakresu profilaktyki uniwersalnej?
Zdecydowanie tak. PWR jest skierowany do wszystkich rodziców lub opiekunów i ich dzieci w wieku 10–14 lat. Jedynym ograniczeniem możliwości udziału w warsztatach są wyraźnie zdiagnozowane zaburzenia psychiczne młodego człowieka lub rodzica, które uniemożliwiają efektywny udział w zajęciach grupowych oraz pełne przyswojenie treści przekazywanych informacji.
Jak w praktyce wygląda program?
Składa się z dwóch części: podstawowej i przypominającej. Wersję podstawową tworzy siedem dwugodzinnych sesji, natomiast część przypominająca składa się z czterech sesji, które można przeprowadzić w okresie 3–12 miesięcy od zakończenia części podstawowej. Zajęcia są prowadzone w grupach kilku rodzin przez zespół trzech przeszkolonych instruktorów i realizatorów, na mocy uzyskanych przez nich uprawnień, zgodnie ze scenariuszem zawartym w podręczniku PWR. Spotkania odbywają się raz w tygodniu i podzielone są na dwie części: w pierwszej dzieci i rodzice pracują osobno, a druga część jest wspólna – to sesja rodzinna. W grupie rodziców praca oparta jest na materiale filmowym prezentującym typowe scenki z życia rodzinnego. W ich kontekście rodzice wykonują określone zadania, a potem prowadzona jest dyskusja dotyczącą ich postaw w określonych (zobrazowanych w filmie) sytuacjach. Podczas zajęć z dziećmi przeważają natomiast gry i zabawy, których celem jest zdobywanie umiejętności komunikacyjnych, rozwiązywanie domowych, szkolnych i pozaszkolnych problemów, radzenie sobie ze stresem i presją rówieśniczą czy wzmacnianie empatii wobec rodziców lub opiekunów. Clou tych zajęć jest promowanie dobrej komunikacji, pozytywnych zachowań i doskonalenie umiejętności, które poprawiają jakość życia rodzinnego.
Jak istotną rolę w realizacji programu spełniają rodzice i wychowawcy?
Założenia PWR opierają się m.in. na psychologii indywidualnej Alfreda Adlera – teorii podkreślającej znaczenie indywidualnych doświadczeń, zwłaszcza z wczesnego dzieciństwa, w kształtowaniu osobowości. Staramy się więc przekazać rodzicom i wychowawcom, jak można wspierać dzieci i młodzież w harmonijnym rozwoju: dać im poczucie, że są ważnymi i równorzędnymi członkami rodziny, okazywać miłość, stawiając jednocześnie granice zachowaniom, które prowadzą na manowce. Podczas zajęć z rodzicami i dziećmi kierujemy się też Teorią społecznego uczenia się Alberta Bandury, zgodnie z którą wszystkie zachowania dzieci kształtują się i utrwalają poprzez obserwację i naśladowanie osób dla nich ważnych i atrakcyjnych, czyli rodziców, rówieśników, także postaci kultury masowej. Pracujemy więc nad rozwojem umiejętności wychowawczych rodziców, którzy mają być wzorem dla swoich dzieci, modelują ich postawy i sposób funkcjonowania, a z drugiej strony kładziemy duży nacisk na umiejętności życiowe nastolatków, aby nie ulegali presji rówieśniczej, iluzorycznym modom, pozornym sukcesom, a jednocześnie potrafili radzić sobie ze stresem i zachowywać empatię wobec członków rodziny. Wszystkie nasze inicjatywy programowe zmierzają do ograniczenia czynników ryzyka w postawie rodziców – są to m.in. wymagające i odrzucające zachowania, słaba kontrola dziecka, surowa i nieadekwatna dyscyplina, nieczytelny przekaz, nieskuteczna komunikacja – oraz w postawie nastolatków – to może być zła relacja z rodzicami i rodzeństwem, brak pozytywnych celów, słabe wyniki w nauce, negatywne wpływy rówieśnicze czy agresywne i odrzucające zachowania.
Czy widać już skutki tej oferty programowej?
Pierwsze wyraźne dowody na skuteczność PWR przyniosły dwuletnie, ogólnopolskie badania ewaluacyjne, zrealizowane w trakcie wdrażania projektu w Polsce. Obecnie służą do tego wystandaryzowane arkusze oceny w formie opinii, ankiet pre- i post-test, które są przeprowadzane wśród uczestników zajęć z zachowaniem formuły anonimowości. Dodatkowo niezwykle cenne są ustne informacje zwrotne od samych uczestników, a także od podmiotów kierujących rodziny na warsztaty PWR (m.in. OPS, MOPS, MOPR, kuratorzy, pedagodzy). W ciągu 13 lat realizacji programu zostały zrealizowane 274 edycje, w których wzięło udział ponad 2 tys. rodzin (niemal 4,7 tys. uczestników) z całej Polski. Zakładam, że są to wyniki niedoszacowane z uwagi niekompletne coroczne dane sprawozdawcze, które powinny być przekazywanie do ośrodka szkoleniowego przez placówki mające w swojej ofercie program PWR.
Analiza porównawcza postaw i funkcjonowania rodziców zdecydowanie wykazuje poprawę w obszarze umiejętności wychowawczych – zarówno okazywania miłości, jak i stawiania granic, bycia konsekwentnym rodzicem z zachowaniem spokoju i poprawnej, skutecznej komunikacji między członkami rodziny oraz prezentowania wyższego poziomu empatii wobec dzieci. Wyniki ewaluacji wskazują także na wzrost poziomu umiejętności życiowych u dzieci i młodzieży uczestniczących w zajęciach oraz wzmocnienia więzi rodzinnych i poprawy wzajemnych relacji. Obserwacje prowadzone podczas realizacji zajęć wskazują na duże zaangażowanie uczestników w proces edukacyjno-korekcyjny. Uczestnicy chętnie polecają ten program innym oraz równie chętnie wzięliby ponownie udział w podobnych zajęciach. Warto zaznaczyć, że monitorowanie realizacji PWR odbywa się na trzech poziomach: analizy procesu szkoleniowego w oparciu o anonimowe ankiety ewaluacyjne, analizy aktywności poszczególnych zespołów realizatorów oraz analizy efektywności programu wśród rodzin uczestniczących w warsztatach na poziomie ewaluacji procesu i wyniku.
Czy liczba realizatorów programu – patrząc z perspektywy ostatnich lat – powiększa się?
Zdecydowanie tak. Obecnie w bazie danych mamy ponad 1,1 tys. realizatorów programu PWR, 323 placówki w 153 miastach i wsiach, które mają bądź mogą mieć go w swojej ofercie. Zdecydowana większość osób uczestniczących w części teoretycznej szkolenia (ponad 60 proc.) – aby uzyskać zaświadczenie MEN nadające uprawnienia realizatora programu PWR – spełnia wymogi, jakie stawia nasz ośrodek, czyli wywiązuje się z części praktycznej szkolenia, co daje możliwość wglądu w proces skuteczności jego prowadzenia wśród odbiorców. Najczęstszą przesłanką udziału w szkoleniach jest chęć podniesienia kwalifikacji, kompetencji zawodowych, potrzeba pomocy rodzinom szukającym wsparcia i w związku z tym pozyskanie nowych umiejętności, nowych narzędzi, jakie oferuje PWR.
Gdzie można zgłaszać się na szkolenia dla realizatorów PWR?
Każdy zainteresowany zdobyciem kwalifikacji zawodowych w postaci uprawnień do prowadzenia programu może wejść na stronę internetową Fundacji na rzecz zapobiegania narkomanii Maraton i w zakładce PWR 10–14 wypełnić formularz zgłoszeniowy
https://www.fundacja-maraton.pl/formularz-zgloszeniowy/. Należy jednak pamiętać, że do szkolenia mogą przystąpić jedynie zespoły trzyosobowe, ponieważ w takiej konfiguracji będą prowadzić zajęcia z rodzinami. Jedynym wyjątkiem dla pojedynczych osób przystępujących do szkoleń są sytuacje, w których uzupełniamy istniejący już zespół, który z przyczyn losowych jest zdekompletowany. Nie musi to być zespół, który tworzą osoby zatrudnione w tej samej placówce – ważne, żeby tworzyły zgrany team, który chce razem pracować na rzecz wsparcia rodziny. Osoby, które nadeślą wspomniany formularz, automatycznie znajdą się na liście osób/zespołów oczekujących na udział szkoleniu. Następnie ośrodek szkoleniowy, po uzyskaniu dotacji, powiadomi drogą mailową o możliwości przystąpienia do warsztatów. Zachęcamy organizacje i placówki do pozyskiwania środków finansowych we własnym zakresie i kontaktu z ośrodkiem szkoleniowym w celu uzgodnienia szczegółów dotyczących m.in. harmonogramu, kosztorysu i właściwej organizacji projektu. Zapraszamy do kontaktu biuro@fundacja-maraton.pl; www.fundacja-maraton.pl