Alkoholik. Narkoman. Przez dziesiątki lat używaliśmy tych słów na określenie osoby z uzależnieniem. Weszły tak mocno do naszego języka, że korzystali z nich wszyscy, także profesjonaliści. Na terapii pacjenci przedstawiali się: Piotr alkoholik, Bożena alkoholiczka, Krzysztof narkoman. Używali tych terminów (i nadal używają) dziennikarze. Używali i używają (choć coraz rzadziej) psychoterapeuci i terapeuci uzależnień. Dlaczego więc te słowa nie miałyby być właściwe?
Żeby to zrozumieć, trzeba spojrzeć na historię zmian w języku, jakie mają miejsce od kilkunastu lat. Te zmiany dotyczą nie tylko określeń osób z uzależnieniem, ale w ogóle wszelkich określeń, które stygmatyzują, dyskryminują osoby z zaburzeniami psychicznymi.
Rewolucja językowa w psychiatrii
Osobą, która zainicjowała debatę nad językiem, jest prof. Jacek Wciórka z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, który w 2017 roku mówił: – Jako psychiatra dojrzewałem przez wiele lat. I po tylu doświadczeniach muszę przyznać, że niezwykle ważny jest język. To, jak opisujemy doświadczenia ludzkie, decyduje o tym, czy człowiek z tych doświadczeń wyjdzie pokaleczony czy wzmocniony. W psychiatrii są słowa, które działają jak cep. Są to słowa archaiczne, do odłożenia w archiwum, powracają jednak nieustannie w sposób raniący. Słowo bowiem ma taką moc, że sprawia, iż człowiek się zapada. Niektórzy się zapadają na zawsze. Szukanie słów, które będą mówiły o tych samych zjawiskach w sposób pokazujący rozwiązania i dający nadzieję, jest wielkim wyzwaniem, któremu jednak psychiatria sama nie podoła. To jest nasze wspólne dzieło – psychiatrii i mediów. Apeluję, abyśmy nie posługiwali się słowami–cepami, ale poszukiwali słów, które wyrażają naszą ludzką wrażliwość.
W 2021 roku w magazynie „Psychiatria”, opublikowano artykuł, którego autorami byli eksperci związani ze środowiskami naukowymi najważniejszych polskich uniwersytetów. Nosił tytuł „Wrażliwi na słowa. Wrażliwi na ludzi. Rekomendacje dotyczące języka niedyskryminującego osób z zaburzeniami psychicznymi”. Autorzy zwracali uwagę na to, jak silnie stygmatyzuje się w społeczeństwie osoby z zaburzeniami psychicznymi, a jednocześnie, jak często używa się języka z psychiatrii do stygmatyzowania ludzi zdrowych. Chodzi o medykalizację dyskursu publicznego (np. ustawodawcza schizofrenia, polityczna paranoja, polityczna demencja etc.) i używanie terminów psychiatrycznych w funkcji inwektyw (np. tylko wariat/szaleniec/osoba chora psychicznie mógłby/mogłaby coś zrobić, np. tylko wariat zgodziłby się na takie rozwiązanie, tylko człowiek psychicznie chory mógłby tak zagłosować).
Autorzy podkreślali: „W języku funkcjonuje wiele pejoratywnych określeń osób z zaburzeniami psychicznymi. Wśród tych występujących najczęściej wymienić można takie jak: wariat, czubek, świr, down, szajbus, szurnięty, obłąkany, pomylony, porąbany, nawiedzony, szalony, oszołom, stuknięty, deprecha, schiza, odmieniec, psychol, ma odchyły, ma nierówno pod sufitem, ma coś pod kopułą, ma żółte papiery, odbiło mu, bez piątej klepki. Są to słowa i wyrażenia potoczne, lekceważące, które stygmatyzują osoby z zaburzeniami psychicznymi. (…) Piętnujące jest też używanie określeń pozornie neutralnych, takich jak: schizofrenik, depresyjny, dwubiegunowy, pochodzących od nazw zaburzeń psychicznych. W słowach tych zawarte jest bowiem przekonanie, że to choroba decyduje o tożsamości człowieka. By unikać stygmatyzacji, warto więc używać nazw opisowych, na przykład: pacjent/osoba/człowiek z diagnozą schizofrenii, ludzie żyjący z depresją, osoba z chorobą dwubiegunową. Pozwala to nie tylko uzyskać bardziej całościowy i dokładniejszy obraz, ale też opisuje osoby chore przede wszystkim jako ludzi”.
Chodzi więc o to, by nie definiować tożsamości człowieka poprzez jego chorobę lub zaburzenie. Łatwo to zilustrować, kiedy dotyczy chorób somatycznych – nie używamy lub staramy się nie używać określeń w rodzaju kulawy, ślepy,garbaty, ponieważ wiemy, że te terminy poniżają, oceniają i dewaluują człowieka, który żyje z niepełnosprawnością ruchu czy wzroku. Co więcej, nie oczekujemy także od ludzi z chorobami jak reumatyzm, cukrzyca, choroba nowotworowa, by przedstawiali się lekarzowi z przydomkiem chorobowym np. Krystyna cukrzyczka czy Piotr reumatyk. Dlaczego więc osoby z uzależnieniem mielibyśmy nazywać alkoholikami, narkomanami czy współuzależnionymi? Dlaczego mieliby przedstawiać się tak sami? Ale chodzi też o to, by mieć świadomość, jak język, którego używamy, był przez wiele lat nacechowany pejoratywnie – i jak bardzo destrukcyjnie wpływa on na myślenie związane z tym obszarem. Wystarczy zwrócić uwagę na to, jak emocjonalnie różni się nacechowanie pozornie tych samych pojęć: kryzys psychiczny zamiast choroba, zdrowienie zamiast leczenie, system ochrony zdrowia psychicznego,a nie psychiatria, doświadczanie kryzysu psychicznego, a nie chorowanie, pacjent doświadczający kryzysu psychicznego, a nie pacjent psychiatryczny.
Słownik uzależnień
Przy okazji tych zmian powstawał „Słownik uzależnień”, opracowany przez dr. Michała Bujalskiego oraz dr hab. Justynę Klingemann z Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Zawarty tu zestaw terminów z zakresu problematyki uzależnień jest wynikiem konsensusu wypracowanego w kilku etapach prac i analiz zebranych w rozmowach indywidualnych, a następnie grupowych z ekspertami (naukowcami pracującymi w obszarze uzależnień i profilaktyki, lekarzami psychiatrami i terapeutami uzależnień, przedstawicielami polityki zdrowia publicznego, prawnikami i specjalistami ds. antydyskryminacji). Ostatnim zaś etapem weryfikacji była dyskusja grupowa z pacjentami placówek leczenia uzależnień – ekspertami przez doświadczenie.
W badaniu postulowano rezygnację z szeregu określeń (m.in. nałóg, narkotyki, narkomania, alkoholizm) jako terminów niejednoznacznych, archaicznych, potencjalnie stygmatyzujących. Uczestnicy badania byli zgodni, że określenia alkoholik, narkoman czy hazardzista to określenia zdecydowanie stygmatyzujące i nie powinny być używane (przy czym w odniesieniu do historycznych nazw organizacji samopomocowych, jak na przykład Anonimowi Alkoholicy, panowało przekonanie, że stosowane nazewnictwo jest autonomiczną decyzją osób zrzeszonych w tych organizacjach).
Tutaj dygresja – warto pamiętać, że określenie „Anonimowi Alkoholicy” jest nazwą własną nie zaś określeniem medycznym. Każda osoba przystępująca do AA ma prawo i sama decyduje, czy chce określać siebie jako alkoholik czyalkoholiczka. Zatem to, jak dana osoba mówi o sobie, wynika wyłącznie z jej przekonań i identyfikacji z grupą, nie jest zaś wynikiem słownictwa narzuconego przez terapeutę uzależnień. W tym drugim przypadku byłoby to nieuprawomocnione – terapeuci nie mają prawa wymagać od pacjentów, by określali się jako alkoholicy czy narkomani.
W słowniku znajdują się zatem propozycje terminów i określeń, które w sposób adekwatny i niestygmatyzujący opisują zjawisko uzależnień. Słownik prezentuje też sformułowania, których powinniśmy unikać, gdy mówimy o kwestiach związanych z używaniem i uzależnieniem od substancji psychoaktywnych czy też o zachowaniach prowadzących do uzależnień.
Warto wydrukować poniższe propozycje i przekazać do poradni leczenia uzależnień, które działają w gminie – informacje o słowniku nie dotarły bowiem jeszcze do całego środowiska pomocowego, które zajmuje się sprawami terapii i profilaktyki. Warto, by działania edukacyjne i popularyzujące te wiedzę podejmowały także gminy – a szczególnie urzędnicy, którzy na poziomie lokalnym mają moc opiniotwórczą oraz wpływ na to, jakiego języka będzie się używać w ich lokalnej społeczności.
Propozycje ze „Słownika uzależnień”
- UŻYWANIE SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH
Zbiorczy termin odnoszący się do używania takich substancji jak: alkohol, opioidy, substancje psychostymulujące, kannabinoidy itp. Ważne w tym kontekście jest wskazanie, że alkohol jest jedną z substancji psychoaktywnych. Każda z tych substancji ma inne efekty psychofarmakologiczne i różny potencjał uzależniający, różnią się też statusem prawnym.
- UŻYWANIE OPIOIDÓW/KANNABINOIDÓW ITP.
zastępuje określenia: używanie narkotyków, branie narkotyków, sięganie po narkotyki, zażywanie substancji psychoaktywnych.
Eksperci zwracają uwagę na potrzebę precyzyjnego określenia przedmiotu wypowiedzi, poprzez wskazanie konkretnej grupy substancji – co jest szczególnie istotne w przypadku substancji popularnie nazywanych narkotykami oraz nowych substancji psychoaktywnych. Jeśli wypowiedź nie dotyczy alkoholu, powinna zawierać określenie konkretnej grupy substancji, np. kannabinoidów czy opioidów.
- UZALEŻNIENIE OD SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH (OD OPIOIDÓW, KANNABINOIDÓW ITP.)
zastępuje określenia: narkomania, uzależnienie od narkotyków.
- UZALEŻNIENIE OD ALKOHOLU
zastępuje określenia: alkoholizm, choroba alkoholowa, patologiczne używanie alkoholu.
- UZALEŻNIENIA OD CZYNNOŚCI ew. UZALEŻNIENIA BEHAWIORALNEzastępuje określenia: uzależnienia czynnościowe.
- KOMPULSYWNE ZACHOWANIA SEKSUALNE
zastępuje określenia: nałogowe zachowania seksualne, seksoholizm.
- PROBLEMOWE ZAANGAŻOWANIE W PRACĘ
zastępuje określenia: pracoholizm, nałóg pracy, nadmierne zaangażowanie w pracę,
- PROBLEMOWE KUPOWANIE ew. KOMPULSYWNE KUPOWANIE
zastępuje określenia: oniomania, zakupomania, uzależnienie od zakupów, szopoholizm.
- ZABURZENIA ODŻYWIANIA SIĘ
zastępuje określenia: jedzenioholizm, uzależnienie od jedzenia.
- KOMPULSYWNE ZACHOWANIA SEKSUALNE
zastępuje określenia: nałogowe zachowania seksualne, seksoholizm.
- OSOBA UŻYWAJĄCA SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH
- OSOBA Z UZALEŻNIENIEM OD SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH, OD ALKOHOLU, OD OPIOIDÓW ITP.
zastępuje określenia: uzależniony/uzależniona, osoba uzależniona, alkoholik/alkoholiczka, w tym: wysoko funkcjonujący/a, zdrowiejący/a, uzależniony/uzależniona od alkoholu, osoba uzależniona od alkoholu, narkoman.
- OSOBA Z UZALEŻNIENIEM OD HAZARDU
zastępuje określenia: patologiczny hazardzista, hazardzista, nałogowy hazardzista, osoba z zaburzeniami hazardowymi.
- OSOBA Z KOMPULSYWNYMI ZACHOWANIAMI SEKSUALNYMI
zastępuje określenie: seksoholik.
- OSOBA PROBLEMOWO ZAANGAŻOWANA W PRACĘ
zastępuje określenie: pracoholik.
- OSOBA KUPUJĄCA PROBLEMOWO
zastępuje określenie: zakupoholik.
- OSOBA Z ZABURZENIEM ODŻYWANIA
zastępuje określenie: jedzenioholik.
- OSOBY Z RODZIN Z UZALEŻNIENIEM/BLISCY OSÓB Z UZALEŻNIENIEM
zastępuje określenia: dorosłe dzieci alkoholików, osoby z syndromem DDA/DDD, osoby współuzależnione, koalkoholiczka.
- OSOBA DOŚWIADCZAJĄCA PRZEMOCY
zastępuje określenia: ofiara przemocy.
- PACJENCI PLACÓWEK LECZENIA UZALEŻNIEŃ
zastępuje określenia: pacjenci leczenia odwykowego.
- WSPARCIE TERAPEUTYCZNE OFEROWANE BLISKIM OSÓB Z UZALEŻNIENIEM ew. WSPARCIE TERAPEUTYCZNE PARTNERÓW I CZŁONKÓW RODZIN OSÓB Z UZALEŻNIENIEM; PSYCHOTERAPIA PARTNERÓW I CZŁONKÓW RODZIN OSÓB Z UZALEŻNIENIEM
zastępuje określenia: leczenie koalkoholizmu, współuzależnienia; terapia syndromu dorosłych dzieci alkoholików, DDA.