Ochrona i promocja zdrowia w kontekście problemu uzależnień

wazon w kształcie żarówki, w środku na kamieniach rośnie roślina
Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. Alexas_Fotos

Przed jednostkami samorządu terytorialnego stoją ważne zadania w zakresie ochrony i promocji zdrowia. Gminy są ważnym, bo bezpośrednim szczeblem działań w tym zakresie. Bardzo istotne jest ich oddziaływanie profilaktyczne w kwestii zdrowia psychicznego i wciąż narastającego problemu uzależnień, nie tylko od substancji psychoaktywnych, lecz także od czynności (czyli uzależnień behawioralnych). Uzależnienia mają bezpośredni wpływ zarówno na zdrowie fizyczne, jak i psychiczne lokalnej społeczności. 

Zadania samorządów w obszarze zdrowia

Na jednostkach samorządu terytorialnego w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego spoczywają uzupełniające się obowiązki i zadania: ochrona i promocja zdrowia oraz prowadzenie jednostek działalności leczniczej1. Z zapisów ustawowych wynika, że ochrona zdrowia to zadanie własne gminy, powiatu i województwa2.Jednostki samorządu terytorialnego realizują zadania własne i zlecone w ramach ochrony zdrowia, uwzględniając promocję zdrowia na swoim obszarze. Ich działania skupiają się przede wszystkim na tworzeniu oraz realizacji programów zdrowotnych i/lub programów polityki zdrowotnej. Dotyczą one zadań narzuconych obligatoryjnie, np. w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu oraz uzależnieniu od narkotyków, jak i inicjatyw odpowiadających na bieżące potrzeby lokalne. Ustawa o zdrowiu publicznym daje możliwość gminom, a także powiatom – we współpracy z samorządem wojewódzkim – monitorowania i oceny stanu zdrowia społeczeństwa, zagrożeń zdrowia oraz jakości życia związanej ze zdrowiem3. Zgodnie z zapisami ustawy gminy mogą stanowić organ założycielski jednostek ochrony zdrowia, których celem powinno być prowadzenie działalności leczniczej oraz promowanie zdrowia4. Jeśli chodzi o uzależnienia, to w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu 

alkoholizmowi do zadań własnych gmin zaliczono m.in.: prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracją społeczną osób uzależnionych od alkoholu. Wśród celów znalazły się m.in. poprawa dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu oraz prowadzenie działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych5. Kolejne zadania dotyczą problemów wynikających z używania narkotyków, zgodnie z ustawą szczegółową, która dotyczy przeciwdziałaniu im6. Ustawy wskazują również na zadania gmin w zakresie ochrony zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych7. Bardzo ważna jest też poparta ustawą ochrona i promocja zdrowia psychicznego8, którego stan, jak wspomniano wcześniej, jest bezpośrednio powiązany z występowaniem problemu uzależnień.

Działania w zakresie ochrony i promocji zdrowia ze strony samorządu gminnego mają ogromne znaczenie. Ma on bowiem dostęp do wiedzy o warunkach ekonomicznych, społecznych i kulturowych lokalnej społeczności, dzięki czemu ma możliwość wywarcia największego wpływu na społeczeństwo i jego zachowania, w tym zachowania prozdrowotne, zmniejszające ryzyko powstania i rozwoju uzależnień. „Promocja zdrowia realizowana przez jednostki samorządu terytorialnego powinna być traktowana nie tylko jako obowiązek, ale przede wszystkim jako inwestycja w dobrostan fizyczny, społeczny i zdrowotny lokalnej zbiorowości” 9.

Działania w praktyce – obszar uzależnień

Jedynie szerokie spojrzenie na problem uzależnień może pomóc w zaplanowaniu skutecznych działań, by poprawić stan zdrowia lokalnej społeczności. Trzeba pamiętać, że uzależnienia są ściśle powiązane ze stanem zdrowia fizycznego i psychicznego społeczności, a przy tym często bywają maskowane przez inne problemy zdrowotne (np. depresja może być wynikiem używania alkoholu w sposób szkodliwy10). Podstawą działań samorządu jest analiza potrzeb mieszkańców gminy w zakresie zdrowia, w tym uzależnień. Im bardziej będą oni zaangażowani w działania na rzecz ochrony i promocji zdrowia (np. udział w ankiecie, poznanie jej wyników) oraz będą mieli świadomość własnego wkładu, tym w większym stopniu będą motywowani do brania udziału w organizowanych działaniach. Potwierdzają to poparte badaniami zasady wpływu społecznego11. Odpowiedzi mieszkańców na temat ogólnego stanu zdrowia i potrzeb mogą nie dawać jasnego obrazu problemów, którymi warto by się zająć w sposób systemowy. 

Badania CBOS przeprowadzone w latach 2018–2019 pokazały, że ok. 20 proc. respondentów nie zdaje sobie sprawy, że uzależnienie od substancji psychoaktywnych stanowi zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia osób uzależnionych. Natomiast spośród uzależnień behawioralnych ok. 75 proc. ankietowanych nie zauważa szkodliwości hazardu, a ponad 85 proc. nie widzi szczególnego zagrożenia w uzależnieniu od internetu, telefonu, pracy czy zakupów12. Z tych przyczyn ważne i konieczne jest poszerzanie wiedzy radnych w tym zakresie, tak by byli właściwie przygotowani przed stworzeniem narzędzia do badania potrzeb zdrowotnych mieszkańców. Ankieta mogłaby być opatrzona krótką informacją dla respondentów, wyjaśniającą czym jest uzależnienie, jakie są jego formy i przejawy, i do jakich konsekwencji prowadzą. Wówczas zgromadzone informacje będą oparte na nieco szerszej wiedzy na temat uzależnień. 

Planując działania z zakresu profilaktyki uzależnień, trzeba mieć świadomość, iż pominięcie kwestii przyczyn ich powstawania w danej społeczności (np. uzależnienie od alkoholu jako m.in. skutek bezrobocia czy niedostępności atrakcyjnych form spędzania wolnego czasu), a przy tym brak prób ich likwidacji, utrudnia skuteczne działania. Jeśli nie zwrócimy uwagi także na czynniki osobowościowe, zwiększające ryzyko uzależnień (deficyty osobowościowe i społeczne), skutkiem może być zamiana jednego nałogu na inny. Gdy, przykładowo, w badanej grupie wiekowej zmniejsza się – pod wpływem prowadzonych działań – problem uzależnienia od alkoholu, może zwiększać się zakres uzależnienia od internetu13. Pokazuje to, że uzależnienia, niezależnie od formy, mogą być wyrazem wspomnianych deficytów osobowościowych, które utrudniają radzenie sobie z emocjami, stresem i sytuacjami problemowymi, a także niekorzystnych wpływów, sytuacji społecznych14. Konieczne jest więc nie tylko ograniczenie czynników zewnętrznych sprzyjających uzależnieniom (np. poprawa sytuacji na rynku pracy, zwiększenie zaplecza kulturalno-sportowego), ale także oddziaływanie w zakresie rozwoju podstawowych umiejętności radzenia sobie w sytuacjach problemowych, chociażby poprzez prosty trening zachowań asertywnych15. Nie można też zapominać o działaniach promujących zdrowy styl życia, które są ważnym elementem profilaktyki uzależnień16. Ważnym obszarem jest pomoc osobom już uzależnionym, m.in. powoływanie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych czy tworzenie punktów konsultacyjnych ds. alkoholu i innych uzależnień.

 Zasady, obszary i specyfika działań

Mając świadomość złożoności problemu uzależnień, rozumiemy konieczność podstawowych zasad prowadzonych działań. Muszą być one planowane kompleksowo, adresowane do całej społeczności, dostosowane do aktualnych potrzeb. Konieczna jest systematyczność i monitorowanie efektów oddziaływań. Bardzo ważne, by znaleźć złoty środek pomiędzy powielaniem tych samych treści realizowanych w ramach różnych programów profilaktycznych, a jednorazowymi oddziaływaniami, które bywają niewystarczające.

Planowanie profilaktyki i wsparcia w zakresie uzależnień można rozpocząć od określenia obszarów działań. Przykładowo: można kierować programy do rodzin i osób samotnych; kobiet, mężczyzn, dzieci i młodzieży oraz seniorów, wyróżnić grupy ryzyka, czyli osoby ze społeczności mogące w największym stopniu być podatne na uzależnienia (np. nastolatki, osoby samotne, bezrobotne itp.). Specyfika działań powinna przede wszystkim opierać się na  wynikach szczegółowej analizy potrzeb społeczności. To ułatwi wybór kolejności działań. Powinny one w równym stopniu szacować zagrożenie uzależnieniami od substancji psychoaktywnych, ale także wzrastającymi współcześnie uzależnieniami behawioralnymi, jak uzależnienie od internetu czy hazardu17.

Zakończenie

Przed gminami stoją trudne, lecz ekscytujące wyzwania. Minęły już czasy, kiedy działania profilaktyczne były prowadzone w dużym stopniu po to, by umieścić je w sprawozdaniach kierowanych do jednostek wyższych szczebli samorządowych. Dziś stawiamy na kreatywność, zaangażowanie całej lokalnej społeczności, by poprawić jakość życia mieszkańców. Warto sięgać do różnych źródeł inspiracji, korzystać ze sprawdzonych metod i dostosowywać je do potrzeb gminy. Jedynie ścisła współpraca i otwarty przepływ informacji, także między szczeblami terytorialnego zarządzania, może przynieść oczekiwane efekty. 

Agata Sierota

  1. Wojtczak K., Kompetencje i zadania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie bezpieczeństwa zdrowia ludności. Studia Prawa Publicznego, 2018, 3 (23), s. 9-49. ↩︎
  2. Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. 2018, poz. 994), ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn. Dz.U.2018, poz. 995), ustawa z  5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jedn. Dz.U. 2018, poz. 913). ↩︎
  3. Ustawa z 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (Dz.U. 2015 poz. 1916 z późn. zm.). ↩︎
  4. Ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. 2011 nr 112 poz. 654 z późn. zm.). ↩︎
  5. Ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. 1982 nr 35 poz. zm.)(z Zm.). ↩︎
  6. Ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. 2005 Nr 179 poz. 1485 z późn. zm.). ↩︎
  7. Ustawa z 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. 1996 Nr 10 poz. 55 z późn. zm.). ↩︎
  8. Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. 1994 Nr 111 poz. 535 z późn. zm.). ↩︎
  9. https://profibaza.pzh.gov.pl/publikacje/podstawy-zdrowia-publicznego/09-Promocja-zdrowia-jako-zadanie-jednostek-samorz%C4%85du-terytorialnego-cz-2 (dostęp 14.02.2024) ↩︎
  10. Cierpiałkowska L., Oblicza współczesnych uzależnień, Wyd. UAM, Poznań, 2008 ↩︎
  11. Doliński D., Psychologia wpływu społecznego, Ossolineum, Wrocław, 2000. ↩︎
  12. Oszacowanie rozpowszechnienia oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących hazardu i innych uzależnień behawioralnych  – edycja 2018/2019, Raport z badań CBOS. ↩︎
  13. Sierota A., Z nałogu w nałóg, czyli o uzależnieniach zastępczych. Pokonaj lęk – odzyskaj równowagę. Zdrowie w praktyce nr 22/2021. ↩︎
  14. Jampolski L., Leczenie uzależnionego umysłu. Wyd. Jacek Santorski&Co, Warszawa, 2005. ↩︎
  15. Król-Fijewska M., Trening asertywności. Instytut Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa, 1993. ↩︎
  16. Jakubowska H., Promocja zdrowia i profilaktyka uzależnień, PWN, Warszawa, 1999. ↩︎
  17. Cierpiałkowska, tamże. ↩︎