Eksmisja sprawcy przemocy

szereg takich samych drzwi w kolorze szarym, trzecie z prawej mają kolor czerwony
Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. Arek Socha

Zobowiązanie osoby stosującej przemoc domową do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania – przedstawiamy aspekty materialne i proceduralne.

Regulacje ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej1, to nie tylko procedury pomocowe, które obejmują zasady postępowania wobec osób doznających przemocy domowej oraz osób stosujących przemoc domową, ale również procedury mające na celu odseparowanie sprawców przemocy od osób jej doznających. Jedną z takich procedur jest zobowiązanie osoby stosującej przemoc domową do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania. W praktyce procedura ta jest często określana mianem eksmisji przemocowej czy też eksmisji sprawcy przemocy. Warto przyjrzeć się bliżej tej procedurze i przybliżyć jej aspekty procesowe. Na potrzeby niniejszego artykułu będziemy posługiwać się pojęciem „procedury zobowiązaniowej”. 

Regulacje materialnoprawne

Zgodnie z art. 11a ust. 1 u.p.p.d., jeżeli osoba stosująca przemoc domową, wspólnie zajmująca mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy domowej czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie, osoba doznająca tej przemocy może żądać, aby sąd, właściwy według przepisów ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego2 o postępowaniu nieprocesowym, zobowiązał ją do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia.

Procedurę tę można również zastosować, gdy:

  1. osoba doznająca przemocy domowej opuściła wspólnie zajmowane mieszkanie z powodu stosowania wobec niej przemocy w tym mieszkaniu,
  2. osoba stosująca przemoc domową opuściła wspólnie zajmowane mieszkanie,
  3. osoba stosująca przemoc domową okresowo lub nieregularnie przebywa w mieszkaniu wspólnie z osobą doznającą przemocy domowej.

Uwzględniając powyższe, przesłankami do zastosowania niniejszej procedury są:

  1. co do zasady, wspólne zamieszkiwanie bądź regularne przebywanie osoby stosującej przemoc i osoby doznającej przemocy, 
  2. stosowanie przemocy domowej czyniące wspólne zamieszkiwanie szczególnie uciążliwym. 

Nie jest zatem wystarczające, aby stosowanie przemocy domowej było uciążliwe. Orzecznictwo sądów powszechnych stanowi, iż musi pójść ono krok dalej, musi nosić znamiona „szczególnie uciążliwego”. Innymi słowy, uciążliwość ta musi być niezwykła, silna, trudna do zniesienia3. Ze względu na represyjny charakter tej procedury, nie jest możliwa wykładnia rozszerzająca art. 11a ust. 1 u.p.p.d4.

Należy jednak pamiętać, iż szczególna uciążliwość może nastąpić wyłącznie w lokalu służącym zaspokajaniu bieżących potrzeb mieszkaniowych. Nie będzie zatem możliwe przeprowadzenie procedury zobowiązaniowej, gdy osoba stosująca przemoc i osoba doznająca przemocy przebywają w budynkach internatów, burs, pensjonatów, hoteli, domów wypoczynkowych lub w innych budynkach służących do celów turystycznych czy wypoczynkowych5. Nie będzie takim pomieszczeniem również dom samotnej matki6 czy hostel dla osób bezdomnych, prowadzony przez stowarzyszenie określające się mianem organizacji chrześcijańskiej7. Dosyć ciekawe stanowisko przedstawia literatura, która wskazuje, że procedura zobowiązaniowa może mieć zastosowanie w przypadku przyczep kempingowych czy barakowozów8.

Cel procedury zobowiązaniowej

Cel procedury zobowiązaniowej został szeroko opisany w uzasadnieniu jednego z postanowień Sądu Okręgowego w Radomiu: „Warunkiem uruchomienia procedury przewidzianej w art. 11a ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy jest wspólne zamieszkiwanie osoby stosującej przemoc i ofiary tej przemocy, ale przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że ma przeciwdziałać sytuacji, kiedy to osoby pokrzywdzone przemocą są zmuszone do opuszczenia domu. Celowościowa wykładnia tego przepisu wskazuje, że wniosek do sądu na podstawie tego przepisu może być złożony również w razie ucieczki osoby dotkniętej przemocą ze wspólnie zajmowanego mieszkania z członkiem rodziny dopuszczającej się przemocy. 

Przemoc w rodzinie ustawa definiuje w art. 2 pkt 2 jako „jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członka lub członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą”. Nie można zatem wymagać, aby w sytuacji, gdy ofiara przemocy doznaje nasilającej się agresji ze strony członka rodziny, pozostawała z narażeniem zdrowia lub życia w dotychczasowym miejscu zamieszkania, aby jej wniosek został pozytywnie rozpoznany”9.

Co więcej, doprowadzenie przez organy państwowe do sytuacji, iż osoba doznająca przemocy opuszcza własne miejsce zamieszkania, stanowi naruszenie art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, tj. prawa do ochrony przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem lub karaniem10. Procedura ta ma chronić przed realnym i rzeczywiście istniejącym zagrożeniem w stosunku do osoby doznającej przemocy. Nie jest wystarczające subiektywne odczucie zagrożenia osoby doznającej przemocy11. 

Orzeczenie zobowiązania do opuszczenia lokalu może nastąpić również w stosunku do właściciela12. Opuszczenie lokalu ingeruje jedynie w fizyczne przebywanie na jego powierzchni na czas, który nie jest odgórnie określony, ale nie pozbawia osoby stosującej przemoc tytułu prawnego do lokalu13. 

Jeżeli osoba stosująca przemoc domową chce zabrać ze wspólnie zajmowanego mieszkania i z jego bezpośredniego otoczenia rzeczy lub zwierzęta domowe, a osoba doznająca tej przemocy wyraża na to zgodę, może się to odbyć wyłącznie w obecności policjanta lub żołnierza Żandarmerii Wojskowej. Zabranie rzeczy i zwierząt domowych może odbyć się nie więcej niż dwa razy (art. 11a ust. 6 u.p.p.d.). W celu zabrania rzeczy i zwierząt domowych osoba stosująca przemoc domową występuje pisemnie do kierownika jednostki organizacyjnej policji lub komendanta jednostki organizacyjnej Żandarmerii Wojskowej, właściwego ze względu na miejsce położenia wspólnie zajmowanego mieszkania, o wyznaczenie nie później niż w terminie 48 godzin policjanta lub żołnierza Żandarmerii Wojskowej do uczestniczenia w czynności odebrania swoich rzeczy (art. 11a ust. 7 u.p.p.d.). Czynności te przeprowadza się po wcześniejszym uzgodnieniu terminu z osobą doznającą przemocy domowej. Osoba doznająca przemocy domowej ma prawo brać udział w tej czynności lub upoważnić do udziału w niej inną osobę. W przypadku sprzeciwu osoby doznającej przemocy domowej wskazane przedmioty lub zwierzęta domowe pozostawia się we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub w jego bezpośrednim otoczeniu (art. 11a ust. 8 u.p.p.d.). 

Uzupełniająco znajdą zastosowanie art. 5602 – art. 56012 k.p.c., gdzie uregulowano pozostałe kwestie dotyczące przebiegu postępowania w sprawie procedury zobowiązaniowej.

Aspekty procesowe

Stosownie do art. 11a ust. 1 u.p.p.d., wszczęcie procedury zobowiązaniowej może nastąpić wyłącznie na wniosek osoby doznającej przemocy. Oznacza to, iż legitymacji czynnej (uprawnienia do złożenia wniosku) nie posiada osoba stosująca przemoc. Postępowanie takie nie może zostać również wszczęte z urzędu. Niemniej, należy rozważyć możliwość wszczęcia takiego postępowania przez prokuratora na mocy art. 7 k.p.c. 

Procedura zobowiązaniowa jest postępowaniem nieprocesowym, co oznacza, że nie mamy do czynienia z powodem i pozwanym, a wnioskodawcą (podmiotem inicjującym postępowanie) oraz uczestnikami postępowania (podmioty, których postępowanie dotyczy). Złożenie wniosku może nastąpić na urzędowym formularzu, jednak nie ma on charakteru obligatoryjnego. W sytuacji, gdy osoba doznająca przemocy przygotuje wniosek we własnym zakresie, powinien on spełniać wymogi, o których mowa w art. 126 i n. k.p.c. 

Właściwy do orzekania w tej procedurze jest sąd rejonowy właściwy według miejsca zamieszkania bądź pobytu osoby składającej wniosek (art. 507 w zw. z art. 508 § 1 k.p.c.). Rozpoznanie wniosku może nastąpić wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy, natomiast sąd powinien orzec merytorycznie w ciągu miesiąca od wniesienia wniosku (art. 5604 § 1 k.p.c. w zw. z art. 5605 k.p.c.). Termin ten ma jednak charakter instrukcyjny14. 

Końcowe rozstrzygnięcie merytoryczne przyjmuje formę postanowienia (art. 516 k.p.c.). Od niekorzystnego orzeczenia stronie niezadowolonej przysługuje prawo do złożenia środka zaskarżenia w postaci apelacji skierowanej do sądu okręgowego za pośrednictwem sądu rozstrzygającego w sprawie (art. 518 k.p.c. w zw. art. 367 § 1 k.p.c.). W dalszej procedurze żadnej ze stron nie przysługuje skarga kasacyjna15. 

Każdy stan faktyczny oceniany jest indywidualnie. Możliwe są jednak sytuacje, że nawet wyżej wskazany miesięczny termin na rozpoznanie sprawy będzie terminem zbyt odległym. Konieczne będzie wtedy udzielenie zabezpieczenia na czas trwania postępowania poprzez zobowiązanie osoby stosującej przemoc do opuszczenia lokalu, zanim zostanie wydane postanowienie kończące postępowanie i orzekające co do istoty sprawy. Podstawą prawną tak udzielonego zabezpieczenia będzie art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c., gdzie wskazano, iż udzielenie zabezpieczenia w razie roszczeń niepieniężnych może przyjąć formę regulowania praw i obowiązków postępowania. Stosownie do art. 741 § 1 i § 2 k.p.c., na postanowienie sądu w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji. 

Zobowiązanie do opuszczenia lokalu nie ma charakteru nieograniczonego. Może być ono bowiem zmienione bądź uchylone. W myśl art. 11ab u.p.p.d., rozpoznając sprawę o zmianę lub uchylenie postanowienia, sąd uwzględnia okoliczności dotyczące osób doznających przemocy domowej oraz osób stosujących tę przemoc, w tym w szczególności informacje o:

  1. przebiegu i efektach działań podjętych i udokumentowanych w ramach procedury „Niebieskie Karty”, o ile procedura taka była prowadzona,
  2. udziale i efektach uczestnictwa w programie korekcyjno-edukacyjnym dla osób stosujących przemoc domową lub programie psychologiczno-terapeutycznym dla osób stosujących przemoc domową,
  3. udziale i efektach uczestnictwa w innych formach oddziaływań, w szczególności terapii mającej na celu leczenie uzależnień.

Na koniec warto zauważyć, iż zgodnie z art. 96 ust. 1 pkt 15 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych16 osoba doznająca przemocy nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych w sprawach z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej. A contrario, z kosztów sądowych nie jest zwolniona osoba stosująca przemoc. 

Damian Aptowicz

  1. Dz.U. z 2024 r. poz. 424, dalej u.p.p.d.  ↩︎
  2. Dz.U. z 2023 r. poz. 1550 ze zm., dalej k.p.c.  ↩︎
  3. Postanowienie Sądu Rejonowego w Kamiennej Górze z 29 czerwca 2022 roku, sygn. I Ns 116/22.  ↩︎
  4. Postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi – Widzew z 21 maja 2020 roku, sygn. II Ns 46/20. ↩︎
  5. Dz.U. z 2023 r. poz. 725.   ↩︎
  6. Postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 24 września 2014 roku, sygn. I OW 86/14. ↩︎
  7. Postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 12 sierpnia 2014 roku., sygn. I OW 81/14.   ↩︎
  8. Strus-Wołos M. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom III. Art. 506–729, red. T. Wiśniewski, Warszawa 2021, art. 560(2) [dostęp elektroniczny 10 maja 2024 r.]  ↩︎
  9. Postanowienie Sądu Okręgowego w Radomiu z 3 lutego 2015 r., sygn. IV Ca 549/14.  ↩︎
  10. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 15 września 2009 r., 8227/04, E.S. and the others przeciwko Słowacji, podobnie postanowienie Sądu Rejonowego w Legionowie z 12 maja 2020 roku, sygn. I Ns 85/20.  ↩︎
  11. Postanowienie Sądu Rejonowego w Suwałkach z 21 kwietnia 2015 roku, sygn. I Ns 126/15.  ↩︎
  12. Postanowienie Sądu Rejonowego w Giżycku z 27 sierpnia 2018 roku, sygn. I Ns 564/17.  ↩︎
  13. Postanowienie Sądu Rejonowego w Nysie z 7 czerwca 2017 roku, sygn. I Ns 1281/16. ↩︎
  14. Pruś P. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom II. Art. 478-1217, red. M. Manowska, LEX/el. 2022, art. 560(5) [dostęp elektroniczny 10 maja 2024 r.],  ↩︎
  15. Postanowienie Sądu Najwyższego z 3 marca 2017 r., I CZ 28/17. ↩︎
  16. Dz.U. z 2023 r. poz. 1144 ze zm. ↩︎