Należy zwrócić baczną uwagę na problem używania przez osoby starsze alkoholu w połączeniu z lekami, gdyż działanie tych środków jest szczególnie niebezpieczne dla zdrowia, a nawet życia seniora. Tylko zintegrowane działania ze strony rodziny i lokalnej społeczności mogą zmniejszyć zakres tego problemu.
Problem używania alkoholu i leków, a także związanych z tym uzależnień, może nasilać się wraz z zakończeniem pracy zawodowej. Dzieje się tak szczególnie w przypadku osób, które wcześniej używały alkoholu w sposób szkodliwy. Osoby starsze, wraz z pogorszeniem stanu zdrowia, zaczynają często przyjmować większą ilość leków, w tym nasennych i uspokajających. Wchodzą one w niebezpieczne interakcje z alkoholem, co powoduje groźne dla zdrowia konsekwencje. Łatwo dochodzi do uzależnienia, gdy senior przyjmuje coraz większe dawki kilku substancji, by otrzymać pożądane efekty. Dlatego tak ważne jest zwrócenie uwagi na działania profilaktyczne skierowane do grupy osób po 60.–65. roku życia.
Dane statystyczne
Trudno ocenić problem używania leków i alkoholu wśród osób starszych, wymyka się on danym statystycznym. Dzieje się tak m.in. dlatego, że diagnoza negatywnych skutków łączenia tych substancji jest trudna, nawet wtedy, gdy z powodu pogorszenia zdrowia seniorzy zgłaszają się na leczenie. Jak podkreśla Marta Zin-Sędek z Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom, wiele badań z zakresu uzależnień dotyczy osób do 60.–65. roku życia. Zaś dr Maria Banaszak, pełnomocniczka zarządu głównego Stowarzyszenia Monar ds. badań i rozwoju dodaje, że dane statystyczne, dotyczące używania alkoholu i leków, uważane są często za nieprecyzyjne i niedoszacowane. Liczbę osób uzależnionych od leków szacuje się na około 120–150 tys. osób, w tym seniorów. Liczebność ta może być jednak dużo wyższa1. W badaniu „Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce w 2020 roku” uwzględniono osoby starsze i sprawdzono, jaki jest styl picia alkoholu w tej grupie (Rowicka i in., 2021).
Wyniki pokazują, że choć z wiekiem spada spożycie alkoholu, zdecydowana większość starszych osób pije (65,1 proc.). W grupie do 75. roku życia po alkohol sięga 70,1 proc., a wśród osób po 76. roku życia wartość ta spada do 39,3 proc. Trunkiem, po który najczęściej sięgają seniorzy, jest piwo (35 proc.). Niemal 7 proc. pije je codziennie lub prawie codziennie (Zin-Sędek, 2019). Jest to tym bardziej niepokojące, że według badania IBRIS z 2019 roku tylko 46 proc. Polaków uważa piwo za alkohol2. Nie widzą więc problemu w codziennym piciu piwa także przez seniora, który przyjmuje leki.
Przyczyny problemu
Wiele farmaceutyków przepisywanych przez lekarzy wchodzi w interakcje z alkoholem, o czym pacjenci nie zawsze są informowani. Poza tym występujące często w starszym wieku problemy ze snem skłaniają do próśb o środki nasenne czy uspokajające podczas wizyt lekarskich. W przypadku zażywania takich leków, podobnie jak przy używaniu alkoholu, dość szybko zmienia się tolerancja, pacjent z czasem słabiej odczuwa ich działanie. W związku z tym miewa tendencję do samodzielnego zwiększania dawek i zdobywania większej ilości przyjmowanych leków u kolejnych specjalistów. Jeśli dodatkowo pije też alkohol, problem staje się bardzo poważny i zagrażający zdrowiu, a nawet życiu seniora.
Wydaje się, że głównym powodem sięgania po alkohol przez osoby starsze mogą być: poczucie osamotnienia i depresja oraz szkodliwe wzorce picia wypracowane w młodości (Szpringer i in., 2013). Często w przypadku przejścia na emeryturę pojawia się poczucie pustki egzystencjalnej, a senior nie potrafi zorganizować sobie czasu, dawniej wypełnionego obowiązkami zawodowymi. W badaniu z 2015 roku (Zin-Sędek, 2019) wykazano, że prawie 42 proc. respondentów pije w samotności, a 9 proc. pije samotnie co najmniej raz w tygodniu. Z badania Rowickiej i in. (2021) wynika m.in., że 4,4 proc. badanych deklarowało, iż piło z powodu przygnębienia lub żeby zapomnieć o problemach. Niestety aż 17,4 proc. respondentów wierzy, że używka pozytywnie wpływa również na zdrowie. Dąbrowska i Wieczorek (2018) wykazali, że w grupie osób po 65. roku życia objawy depresji występują u ponad 26 proc. badanych. Depresja zwiększa ryzyko uzależnienia od alkoholu, a także łączenia go z przyjmowanymi lekami poprawiającymi nastrój czy likwidującymi problemy ze snem. U osób, które piją regularnie prawie codziennie lub używają alkoholu do regulacji emocji, np. z powodu lęków, bezsenności, braku przyjemności, istnieje spore ryzyko, że rozwinie się uzależnienie3.
Skutki używania alkoholu i leków
Spożywanie alkoholu jest dla osób po 60. r.ż. bardziej szkodliwe niż dla osób młodszych z powodu zmniejszonej aktywności enzymu dehydrogenazy alkoholowej w żołądku i wątrobie. W wyniku tego dochodzi do zwiększenia stężenia alkoholu we krwi o 20–50 proc., a to wzmaga działanie etanolu na ośrodkowy układ nerwowy (Zin-Sędek, 2019).
Jeśli chodzi o leki, problemem wśród seniorów jest eksperymentowanie. Często poszukują oni skutecznych sposobów na uspokojenie i łatwiejsze zasypianie. Wśród leków mających pożądane przez osoby starsze działanie są specyfiki, których używanie łatwo prowadzi do uzależnienia, np. benzodiazepiny. Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych w wyniku przyjmowania tej grupy leków jest w grupie seniorów wyższe niż u osób młodszych. Sprawia to nie tylko spowolniony metabolizm, ale także niższa masa mięśniowa, wyższa masa tłuszczowa, a także niższy stopień nawodnienia tkanek. Niebezpieczne są również leki o działaniu przeciwbólowym, pochodne opioidów. Także tzw. leki bez recepty, nawet nie mające potencjału uzależniającego, przyjmowane często przez osoby starsze w zbyt dużych ilościach, są szkodliwe dla organizmu. Efektem takich działań jest to, że choroba, z powodu której senior przyjmuje leki, nie będzie skutecznie leczona, a w najgorszym przypadku może dojść do śmierci lub trwałej niepełnosprawności. W starszym wieku łączenie przyjmowanych leków z alkoholem stanowi znaczne ryzyko dla rozmaitych szkód, takich jak pogorszenie wzroku, szybszy rozwój demencji, zagrożenie upadkami. Senior szybciej staje się niesamodzielny i będzie uzależniony od opieki innych. Problem jest poważny i często niezauważany przez otoczenie i samego seniora ze względu na zmniejszający się w tym wieku samokrytycyzm. Działania profilaktyczne powinny być prowadzone przede wszystkim ze strony rodzin. W wielu przypadkach, gdy dochodzi do uzależnienia, konieczna jest hospitalizacja, a terapia z racji wieku i zmian demencyjnych nie jest zalecana. Występują więc nawroty prowadzące do ponownego szkodliwego używania leków i alkoholu.
Jak może pomóc rodzina?
Osoby z otoczenia chorego powinny zwrócić uwagę na to, czy istnieją przesłanki, że senior przyjmuje zbyt duże ilości leków i/lub używa alkoholu. Osoby uzależnione od leków potrafią chodzić do kilku przychodni tygodniowo, żeby uzyskać recepty, ponieważ dotychczasowi lekarze nie chcą już im wypisywać kolejnych recept na łatwo uzależniające preparaty. Warto więc sprawdzić, czy senior nie chodzi w tym celu zbyt często do lekarzy, do różnych przychodni. Należy również zaobserwować, czy nasi bliscy mają zaburzony rytm dobowy czy nie podsypiają w ciągu dnia, a w nocy nie miewają problemów z zaśnięciem. Jeśli pojawiają się niepokojące objawy, np. zawroty głowy, dziwny chód, bełkotliwa czy spowolniona mowa, należy natychmiast skontaktować się ze specjalistą, a nawet wezwać karetkę. Mogą to być również zaburzenia neurologiczne, odwodnienie, czego nie można lekceważyć. Jeśli znajdujemy w domu, w koszu na śmieci opakowania po lekach, pochowane w różnych miejscach tabletki, warto sprawdzić nazwę leku w internecie lub skonsultować się z lekarzem, czy lek jest bezpieczny. Także puste butelki po alkoholu w domu seniora czy jego pokoju, powinny zaniepokoić bliskich, skłonić do rozmowy i obserwacji zachowań osoby starszej.
Dr Andrzej Silczuk, kierownik Zespołu Profilaktyki i Leczenia Uzależnień Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie wymienia objawy, które mogą, choć nie muszą, wskazywać na używanie leków i alkoholu przez seniora:
– zaburzenia snu, zmiany nastroju, utrzymujący się stan irytacji, niepokoju, depresja,
– mdłości, wymioty, drżenie ciała, problemy z koordynacją ruchów,
– niewyjaśnione urazy, siniaki, częste upadki.
W wyniku interakcji leków i alkoholu może pojawić się splątanie, problemy z orientacją, pogorszenie pamięci, senność w ciągu dnia, wydłużenie czasu reakcji. Można też zaobserwować brak dbałości o higienę i niedożywienie, wycofanie się z życia towarzyskiego. Niepokojące symptomy to zapach alkoholu czy domaganie się szybkiego uzupełnienia kieliszka z alkoholem na spotkaniach rodzinnych4.
Pomimo pracy zawodowej czy zajęć szkolnych warto wygospodarować systematycznie choć chwilę czasu dla seniora, pomóc mu w codziennych obowiązkach czy nawet poprosić o pomoc w drobnej sprawie, by nadal czuł się kochany i potrzebny. Warto też poszukać dla niego w okolicy zajęć, w których mógłby uczestniczyć, np. kursów dla seniorów w ramach uniwersytetu trzeciego wieku. Warto zachęcić go do odwiedzenia świetlicy, klubu czy – w miarę możliwości – samemu podjąć wolontariat. Pomoc w nauce korzystania z internetu może umożliwić kontakty z bliskimi czy innymi seniorami, a także umożliwić rozwój pasji czy dostęp do kultury zajęcie czasu poprzez dostęp do. Wielu seniorów czuje się dowartościowanych, gdy potrafi korzystać z nowinek informatycznych. To staje się to też okazją do poszerzania wiedzy i rozmów, np. z wnukami.
Działania ze strony gmin
Działania gmin w zakresie profilaktyki uzależnień seniorów od alkoholu i leków powinny mieć szeroki zakres. Bardzo ważne są działania informacyjne kierowane do seniorów oraz ich rodzin, a także wsparcie w przypadku obserwacji pierwszych sygnałów uzależnienie, w postaci dyżurów specjalisty w GOPS. Ulotki informacyjne w dostępnych miejscach, przychodniach ZOZ, spotkania, konferencje tematyczne, rozpowszechnianie filmów informacyjnych czy prowadzenie kanału YouTube dla seniorów to tylko niektóre pomysły, jakie można wykorzystać. Warto skorzystać też z doświadczeń i przedsięwzięć już realizowanych.
Dla przykładu – program „Profilaktyka uzależnień w grupie seniorów” jest realizowany w latach 2021–2025 w ramach Wojewódzkiego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Województwa Mazowieckiego. Jest on adresowany m.in. do rad seniorów, uniwersytetów trzeciego wieku, oddziałów Polskiego Związku Emerytów i Rencistów, stowarzyszeń abstynenckich. Działania informacyjne, przypominające o problemie łączenia leków i alkoholu przez seniorów warto skierować również do środowiska medycznego.
Wiele działań na rzecz profilaktyki zdrowia seniorów podejmuje też Fundacja Pomocy Psychologicznej i Edukacji RAZEM. Stworzyła ona ogólnodostępny film „Razem po zdrowe nawyki”5[1]. Jest to materiał informacyjny, wspierający profilaktykę uzależnień seniorów. Znajdziemy w nim wiele wskazówek i propozycji działań. Porusza on ważne zagadnienia – od zagrożeń uzależnieniem, poprzez pomysły na rozwiązanie problemów i spędzanie wolnego czasu po rozwijanie umiejętności korzystania z pomocy. Film można wykorzystać na organizowanych np. przez gminy spotkaniach z seniorami. Gmina może, podobnie jak fundacja, zapewnić osobom starszym bezpieczne miejsce: grupę wsparcia, bezpłatną pomoc psychologa oraz możliwość uczestniczenia w różnego typu zajęciach rozwijających aktywność fizyczną czy pasje (np. zajęcia artystyczne). By działać kompleksowo, można także kierować kampanie do starszych dzieci, młodzieży i dorosłych – aby nie dopuścili, by ich dziadkowie, starsi rodzice czuli się osamotnieni i niepotrzebni – czy stworzyć kampanię informacyjną, jak reagować na pierwsze sygnały problemu używania nadmiernej ilości leków i/lub alkoholu w wieku senioralnym.
Bibliografia
Dąbrowska, K., Wieczorek, Ł. (2018). Raport z realizacji badania: Analiza czynników ryzyka i czynników chroniących używania substancji psychoaktywnych wśród seniorów. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Rowicka, M., Postek, S., Zin-Sędek, M. (2021). Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce. Raport z badań kwestionariuszowych z 2020 r. Warszawa: PARPA.
Szpringer, M., Czerwiak, G., Czerwiak, A. (2013). Uzależnienia wieku podeszłego. „Pielęgniarstwo Polskie”, 4 (50), 324–328.
Zin-Sędek, M. (2019). Rozpowszechnienie i style picia alkoholu wśród osób starszych na podstawie wyników Standaryzowanego Europejskiego Sondażu na temat Alkoholu (RARHA SEAS). Alkoholizm i Narkomania vol. 39, 1.
Agata Sierota – psycholog kliniczny i społeczny, autorka licznych artykułów o tematyce społecznej i psychologicznej.