Nowe technologie i świat cyfrowy dla dzieci i młodzieży stał się realną przestrzenią, w której funkcjonują w zasadzie przez całą dobę. Warto się zatrzymać i zastanowić, czy mamy wystarczającą wiedzę na temat problemów, z jakimi dzieci i młodzież stykają się codziennie w cyberprzestrzeni? Czy w podejmowanych działaniach profilaktycznych i prewencyjnych mamy na uwadze podmiotowość dziecka?
Badania wskazują, że obniża się wiek inicjacji cyfrowej, co wiąże się z obecnością coraz młodszych dzieci w mediach społecznościowych. Granica wieku 13 lat jest fikcją, często sami dorośli dają przyzwolenie na to, zakładając konta na kanałach społecznościowych swoim małoletnim dzieciom. Warto zwracać uwagę na to, by przede wszystkim zadbać o ochronę dzieci przed zagrożeniami w sieci i dbanie o przestrzeganie ich praw.
Fundacja Orange rozpoczęła w 2023 roku projekt monitorowania praw i podmiotowości dziecka w Polsce w dobie społeczeństwa informacyjnego. Z założenia projekt będzie miał charakter cykliczny i co dwa lata będzie się ukazywał raport z badania opinii różnych grup wiekowych – dzieci i młodzieży oraz ekspertek i ekspertów, badaczy, pedagogów, specjalistów z różnych instytucji na temat sytuacji dzieci i młodzieży oraz ich problemów. Pierwsza edycja raportu pt. „Dojrzeć do praw. Raport z monitoringu praw i podmiotowości dziecka w Polsce w dobie społeczeństwa informacyjnego” nie tylko naświetla główne problemy, z jakimi borykają się nastolatki, ale także pokazuje, czy i jak są przestrzegane prawa dziecka w cyfrowym świecie XXI wieku.
Jak dzieci postrzegają świat cyfrowy?
Badanie jakościowe pn. „Dzieci i młodzież o swoim cyfrowym świecie” zrealizowane na grupie dzieci w wieku 11-17 lat (1), którego wyniki znalazły się w raporcie, potwierdziło tezę, która wybrzmiewa w wielu badaniach dotyczących sytuacji dzieci i młodzieży – że dla współczesnych dzieci granica pomiędzy rzeczywistością, w której wszyscy funkcjonujemy a światem cyfrowym jest płynna. Dla nastolatków Internet jest głównie medium pozwalającym rozwijać sieć kontaktów z rówieśnikami i być obecnym w relacjach społecznych.
Definiowanie przez dorosłych bezpieczeństwa korzystania z technologii jest zgoła czymś zupełnie innym w rozumieniu nastolatków. Osoby dorosłe kładą nacisk na ochronę danych oraz unikanie kontaktów z nieznajomymi, a zdaniem dzieci największym zagrożeniem są rówieśnicy, którzy mogą ich ośmieszyć, upokorzyć, zniszczyć wizerunek itd. Z tym wiąże się zjawisko cyberprzemocy i wszechobecnego hejtu.
Nastolatki żyją w permanentnym lęku, że ktoś zrobi print screena z ich korespondencji, przerobi ich zdjęcie i wrzuci do sieci albo nakręci filmik z ukrycia. Są stale czujne i czują się ciągle obserwowane. A do tego są przekonane, że nie mogą liczyć w tym względzie na wsparcie dorosłych ze swojego otoczenia – rodziców, nauczycieli, pedagogów, ponieważ stykają się albo z lekceważącymi hejt reakcjami, albo z nieskutecznymi próbami rozwiązania tego problemu. Wzrasta wówczas ich poczucie osamotnienia, braku zrozumienia, wsparcia i wysłuchania – o czym często nastolatki mówiły w badaniu.
Ponadto młodzi ludzie czują się zmęczeni, brakuje im czasu na wypoczynek, na sen i relaks, nie tylko z powodu obowiązków szkolnych, ale także z powodu długiego czasu spędzanego z telefonem, komputerem. Dzieci wprost mówią o lęku związanym z przebywaniem offline, wykluczeniem z grupy rówieśniczej, muszą być na bieżąco (syndrom FOMO).
Gorzka pigułka dla dorosłych – nastolatki bacznie obserwują dorosłych i widzą, że zasady higieny cyfrowej, które wprowadzają dorośli,i przez nich samych nie są przestrzegane. Dzieci mówiły też o tym, że mają poczucie, iż muszą rywalizować z telefonem o uwagę swoich rodziców. A kary i limity narzucane przez dorosłych nastolatki uważają za nieskuteczne narzędzia, aplikacje rodzicielskie zaś jako pogwałcenie ich prywatności. Ale młodzież mówiła też o rozwiązaniach, które poprawiłyby tę sytuację i nie odbierały im podmiotowości. Najczęściej pojawiającym się w wypowiedziach rozwiązaniem była rozmowa z rodzicami (tylko tyle i aż tyle) i wspólne ustalenie zasad korzystania z technologii cyfrowych. Zaufanie, które stoi za tym rozwiązaniem jest dla dzieci niezwykle motywujące i budzi w nich dumę. A nauczycielami dla dzieci, w jaki sposób bezpiecznie korzystać z Internetu i narzędzi cyfrowych mogą być starsze dzieci. Młodzi ludzie doskonale rozumieją potrzebę młodszych dzieci do bycia online, mają świadomość różnych zagrożeń i pułapek i z chęcią mogą podzielić się swoim doświadczeniem z młodszymi użytkownikami sieci.
Czy prawa dzieci są przestrzegane w cyfrowym świecie?
W raporcie zostały także przedstawione wyniki panelu eksperckiego „Monitoring praw i podmiotowości dziecka w Polsce w dobie społeczeństwa informacyjnego”. W panelu wzięli udział uznani eksperci, którzy zajmują się problematyką praw dzieci lub działający na ich rzecz, reprezentanci środowisk naukowych i sektora pozarządowego, biznesu, administracji, a także edukacji, pedagogiki czy usług wsparcia dla dzieci.
Realizacja praw dziecka była oceniania na 10-stopniowej skali. Wyniki pokazują, że w zasadzie prawa dziecka nie są przestrzegane oraz mamy duży problem z szanowaniem podmiotowości dzieci.
Jak podają eksperci w raporcie „Dojrzeć do praw”: w Polsce brakuje właściwej koordynacji działań dotyczących wzmacniania podmiotowości i ochrony praw dziecka w środowisku społeczno-cyfrowym. Powszechne jest tłumaczenie niskiej świadomości faktem, że rozwój technologii postępuje niezwykle dynamicznie. Trudno jednak usprawiedliwić tym utrzymujący się brak traktowania dzieci i ich praw, godności i podmiotowości, jako priorytetu dla państwa, biznesu i całego społeczeństwa” (Raport Dojrzeć do praw, 2023, s. 13).
Wyzwaniem dla przedstawicieli instytucji, specjalistów pracujących z dziećmi, a przede wszystkim rodziców i opiekunów jest zrozumienie i przeciwdziałanie przemocy rówieśniczej, która w środowisku cyfrowym przybiera postać cyberbullyingu. Ponadto dzieci i młodzież muszą mierzyć się z takimi przejawami cyberprzemocy jak patostreaming i kontakt z treściami prezentującymi przemoc oraz zaangażowanie w agresję w roli sprawcy.
Wyniki panelu ekspertów uwidoczniły niepokojący poziom nasilenia problemów związanych z mową nienawiści (0,6/10 pkt), udziału dzieci i młodzieży w konsultowaniu polityk publicznych i regulacji, które ich bezpośrednio dotyczą (1/10 pkt), zaangażowania systemu edukacji w naukę krytycznego podejścia do usług cyfrowych (1/10 pkt), wagi przypisywanej edukacji obywatelskiej (1,2/10 pkt).
Jak podkreślali eksperci biorący udział w panelu dotyczącym monitorowania praw dziecka i poszanowania jego podmiotowości, jednym z największych wyzwań związanych z realizacją praw dziecka w Polsce w kontekście rozwoju technologii cyfrowych jest przede wszystkim przełożenie abstrakcyjnych dyskusji z poziomu teorii na praktyczne i zrozumiałe rozwiązania w kwestii poszanowania praw dziecka, zwiększenie poziomu kompetencji cyfrowych (edukacja medialna, higiena cyfrowa, cyberbezpieczeństwo itp.), zwłaszcza wśród rodziców, nauczycieli, wychowawców, ponieważ te kompetencje obecnie są na bardzo niskim poziomie.
Ponadto bolączką jest to, że dorośli często traktują dzieci przedmiotowo, z pozycji władzy, a także bagatelizują ich problemy, a duże tempo cyfryzacji rzeczywistości w dużym stopniu utrudnia porozumienie i stawienie czoła pojawiającym się problemom związanym z użytkowaniem nowych technologii.
Brakuje skutecznych rozwiązań prawnych i systemowych związanych z profilaktyką, edukacją, ochroną praw dzieci, przy jednoczesnym lawinowym wzroście skali niepożądanych zjawisk obecnych w środowisku cyfrowym – cyberprzemoc, mowa nienawiści, dezinformacja, profilowanie reklam, nadużycia w zakresie ochrony wizerunku i prywatności, dostęp do niewłaściwych treści, seksualizacja, uprzedmiotowienie relacji, przebodźcowanie, dyskryminacja cyfrowa.
Eksperci podkreślali również konieczność zmian w systemie edukacji i położenia większego nacisku na krytyczne myślenie, budowanie świadomości medialnej, informacyjnej i obywatelskiej, a także naukę współpracy i dialogu, dbanie o dobrostan psychospołeczny młodych ludzi, dostrzeganie ich autonomii i podmiotowości, partnerskie traktowanie i włączanie w proces podejmowania decyzji, które ich dotyczą.
Raport „Dojrzeć do praw. Raport z monitoringu praw i podmiotowości dziecka w Polsce w dobie społeczeństwa informacyjnego” (I edycja, 2023) jest dostępny na stronie www.fundacjaorange.pl
(1) Do udziału w badaniach fokusowych (ang. focus group interview, FGI) zostały zaproszone cztery szkoły współpracujące z Fundacją Orange, a wywiady przeprowadzono z chętnymi dziećmi osób pracujących w Orange Polska (jest to grupa blisko 9,5 tysiąca osób mieszkających na terenie całej Polski). Badanie było prowadzone z dziećmi w wieku 11–17 lat (wywiady z 13–17-latkami, a FGI z 11–12-latkami).
Artykuł ukazał się w nr 12/367/2023 miesięcznika „Świat Problemów”.