W 2021 roku Narodowy Fundusz Zdrowia we współpracy z Ministerstwem Zdrowia uruchomił program pilotażowy dla dzieci i młodzieży problemowo korzystających z technologii cyfrowych. Celem programu było praktyczne sprawdzenie efektywności różnych programów oddziaływań terapeutycznych.
Program pilotażowy trwał prawie cztery lata1 i wzięło w nim udział dwanaście placówek z całej Polski (lista poniżej). Wszystkie one przez ten czas udzielały nieodpłatnie wsparcia terapeutycznego dzieciom, młodzieży, jak i całym rodzinom. W ramach pilotażu realizowane były zarówno oddziaływania psychoterapeutyczne – indywidualne i grupowe – jak i terapia rodzinna. Warto podkreślić, że od wielu lat brakowało takiej inicjatywy, a rodzice nierzadko bezskutecznie szukali odpowiednich terapii. Inni zaś byli nieświadomi – tak problemu, jak i swojej roli w jego rozwiązaniu – i reagowali dopiero, kiedy okazywało się, że coraz dłuższy czas, jaki dziecko czy nastolatek spędzali przed ekranem, przyczyniał się do wagarów, problemów w relacjach czy niechęci do kontaktów z rodziną. Przypomnijmy, że większość badań z ostatnich lat na ten temat mówiła, że połowa polskich rodziców nie stosuje – lub robi to rzadko – nadzoru nad aktywnością ich dzieci w internecie. Wyniki pilotażu mają realną szanse wpłynąć na zmianę tego zachowania.
Co pokazał pilotaż?
Projekt badawczy analizujący pilotaż był realizowany dwuetapowo – początkowo w latach 2021–2022 a następnie, po przedłużeniu przez Ministerstwo Zdrowia terminu realizacji pilotażu, w latach 2023–2024, jako E-VAL 2.0. W ramach projektów E-VAL i E-VAL 2.0 w badaniu ilościowym wzięło udział łącznie 812 dzieci/młodzieży i 590 rodziców (analiza skuteczności została przeprowadzona jednak na danych pochodzących od 440 dzieci/młodzieży i 390 rodziców2).
Najważniejszą informacją płynącą z analizy i oceny efektywności prowadzonej przez te lata terapii, jest to, że polscy terapeuci są przygotowani do prowadzania tego typu oddziaływań i potrafią je realizować. Dzieje się tak pomimo braku przebadanego (o udowodnionej skuteczności) programu terapeutycznego, według którego można byłoby pracować – tak, jak miało to miejsce wiele lat temu w przypadku programów dotyczących alkoholu i narkotyków, jak Candis, Minnesota czy Programu Ograniczania Picia (które, skądinąd, w dużym stopniu adaptowane były z istniejących programów zagranicznych).
Tym większa nadzieja, że odpowiedni program, dotyczący problemowego korzystania z technologii cyfrowych, powstanie – warto zaznaczyć, że w ramach pilotażu terapeuci sami przygotowywali, wdrażali i realizowali programy działania w swoich placówkach. Jest to szczególnie istotne, bo placówek zajmujących się terapią dzieci i młodzieży używających problemowo nowych technologii jest w Polsce mało. Zatem zaimplementowanie dobrych praktyk istotnie poszerzyłoby ofertę pomocową w całym kraju.
Jaki rodzaj terapii się sprawdza?
Rekomendowany jest tu nurt oddziaływań psychoterapeutycznych o potwierdzonej skuteczności, czyli podejście poznawczo-behawioralne i terapia systemowa. Raport ewaluujący skuteczność pilotażu podkreśla, że bardzo ważna jest diagnoza zaburzeń współwystępujących – szczególnie, że problemowe używanie cyfrowych technologii może stanowić objaw innych zaburzeń (nastroju, lękowych, ADHD) stąd ważne jest potraktowanie objawu z całym jego kontekstem i rekomendowanie diagnoz stawianych przez zespół interdyscyplinarny. Bardzo ważne jest też, by jednocześnie wspierać rodziców w zdobywaniu kompetencji wychowawczych oraz włączyć ich do procesu terapii. Bez zaangażowania rodziców terapia właściwie nie jest możliwa, a zmiana nie nastąpi – każde dziecko funkcjonuje w systemie rodzinnym, zatem objaw dziecka mówi o funkcjonowaniu tego systemu. Dopóki rodzina się nie zmieni, zmiana u dziecka nie będzie trwała lub w ogóle nie nastąpi. Kluczowa jest zatem:
1. Poprawa funkcjonowania całego systemu rodzinnego.
2. Poprawa funkcjonowania dzieci/młodzieży – w tym:
- obniżenie symptomów problemowego korzystania z technologii;
- rozwijanie zdrowych nawyków i kompetencji cyfrowych;
- rozwijanie umiejętności radzenia sobie z emocjami, stresem czy nudą;
- rozwijanie kompetencji społecznych;
- abstynencja od technologii cyfrowych sama w sobie nie jest celem pracy terapeutycznej – może być jedynie tymczasowym środkiem i wprowadzona tylko w wyjątkowych sytuacjach.
Efekty pilotażu
W efekcie terapii i uczestnictwa w oddziaływaniach psychoedukacyjnych w ramach pilotażu zarówno rodzice, jak i dzieci odczuwali zauważalną zmianę w swoim funkcjonowaniu, jak też funkcjonowaniu całej rodziny. Przykładowo, poprawiała się komunikacja pomiędzy jej członkami, a w efekcie tworzyły się bliższe więzi oraz chęć i przyjemność ze spędzania wspólnego czasu. Relacje w rodzinie uległy istotnej poprawie we wszystkich analizowanych wymiarach: wzajemne zrozumienie, otwartość, elastyczność, jakość więzi emocjonalnych, wsparcie, autonomia, prywatność i tolerancja.
Jednocześnie, rodzice zaczynali rozumieć, że nadużywanie nowych technologii nie jest problemem samym w sobie i nie jest także przyczyną innych problemów. Raczej wierzchołkiem góry lodowej, co oznacza, że sprawa ma drugie dno – w tym wypadku to trudności ich dzieci w radzeniu sobie ze stresem, napięciem, emocjami czy nawet nudą, które były powodem nadmiernego korzystania z urządzeń ekranowych. W efekcie tych wniosków dzieci zaczęły spędzać mniej czasu na niekonstruktywnym korzystaniu ze smartfonów, tabletów czy konsoli, znajdowały zaś nowe aktywności i zainteresowania. Wyniki analizy wskazały, że w badanej próbie nastąpiło zmniejszenie symptomów problemowego korzystania z urządzeń cyfrowych w grupie dzieci w wieku 8–13 lat, jak również zmniejszyło się natężenie symptomów problemowego korzystania z sieci społecznościowych i smartfona w grupie młodzieży powyżej 13 lat.
Nie zmniejszyło się natomiast natężenie zaburzonego grania w gry komputerowe. Poziom wiedzy rodziców na temat zagrożeń związanych z internetem nie uległ zmianie. Nie odnotowano także poprawy kompetencji społecznych – co może to wynikać z faktu, że początkowy poziom tych kompetencji był już dość wysoki, lub że ten obszar nie był wystarczająco uwzględniony w terapii.
Podsumowując, praca zrealizowana przez placówki terapeutyczne oraz praca badaczy dają nadzieję na przyszłość. Jesteśmy o kolejny krok bliżej do objęcia oddziaływaniami pomocowymi coraz większych grup osób potrzebujących wsparcia, bo wnioski i rekomendacje z projektu mogą być zaimplementowane przez każdego terapeutę czy placówkę, która pracuje z dziećmi i młodzieżą.
Maja Ruszpel
Ośrodki w których realizowano pilotaż
- Wrocław – Centrum Neuropsychiatrii Neuromed, ul. Borowska 181
- Jelenia Góra – Monar, ul. Wolności 70
- Toruń – Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnienia, ul. Szosa Bydgoska 1
- Zielona Góra – Lubuski Ośrodek Profilaktyki i Terapii Uzależnień i Współuzależnień, ul. Jelenia 1a
- Łódź – Monar, ul. Tuszyńska 123/125
- Oświęcim – Centrum Rehabilis, ul. Zaborska 24B
- Warszawa – Samodzielny Zespół Publicznych Zakładów Lecznictwa Otwartego Warszawa-Mokotów, ul. Dąbrowskiego 75a
- Białystok – Etap, Ośrodek Profilaktyki i Terapii dla Młodzieży i Dorosłych, ul. Włókiennicza 7
- Czechowice-Dziedzice – Śląska Fundacja Błękitny Krzyż, ul. Nad Białką 1b
- Pszczyna – Śląska Fundacja Błękitny Krzyż, ul. Paderewskiego 3
- Sosnowiec – Centrum Psychoterapii i Leczenia Uzależnień w Sosnowieckim Szpitalu Miejskim, ul. Szpitalna 1
- Siemianowice Śląskie – Centrum Rehabilis, ul. Olimpijska 2
- Konin – Centrum Medyczne Multimed Tadeusz Jucyk, ul. Wojska Polskiego 33
- Szczecin – Zachodniopomorskie Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych „Powrót z U”, ul. Klonowica 1A
- Powołany został rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 23 listopada 2021 roku i realizowano go do 30 czerwca 2025 r ↩︎
- Analiza skuteczności mogła zostać przeprowadzona na danych pochodzących z dwóch pomiarów od tej samej osoby badanej – nie każda osoba biorąca udział w badaniu skuteczności wzięła udział w dwóch pomiarach. Liczebności te nie są liczebnościami ostatecznymi – zostaną one opublikowane w raporcie z projektu E-VAL 2.0 w styczniu 2025 roku. ↩︎