Jednym z ważniejszych wyzwań wczesnej profilaktyki jest udzielenie wsparcia dzieciom i młodzieży w trudnych dla nich sytuacjach życiowych. Stres związany z rozwodem rodziców i nieumiejętność zarządzania nim może być czynnikiem ryzyka sięgania po alkohol lub inne substancje psychoaktywne, uciekania w świat wirtualny przez młodych ludzi. Prowadzona w szkole wczesna profilaktyka będzie polegała na identyfikacji dzieci, których rodzice się rozwodzą i udzielenia im odpowiedniego wsparcia. Szkolenia organizowane przez gminy dotyczące profilaktyki mogą i powinny zawierać wiedzę na ten temat.
Statystyki pokazują, że jest to wyzwanie, przed którym staje wiele rodzin. W latach 1980–2023 liczba rozwodów w Polsce wzrosła z niespełna 40 tys. do niemal 57 tys. Warto dodać, że z podobnymi problemami emocjonalnymi i życiowymi zmagają się dzieci rozstających się rodziców, którzy żyli ze sobą w związku partnerskim. Tak naprawdę skala problemu jest większa niż można to wywnioskować z oficjalnych statystyk rozwodowych.
Rozstanie i rozwód to ogromne emocjonalne przeżycie. Na skali stresu stworzonej przez Holmesa i Rahe’a, cenionych psychiatrów, rozwód znajduje się na drugim miejscu wśród najbardziej stresujących wydarzeń w życiu. Trudno się więc dziwić, że rodzice mogą często nie mieć odpowiednich zasobów, by wesprzeć potomstwo w tym trudnym okresie. Istnieje przy tym wiele badań mówiących o tym, że rozwód rodziców może negatywnie wpłynąć na dziecko. Może mieć ono gorsze wyniki w nauce, sprawiać kłopoty wychowawcze, cierpieć z powodu niedostosowania społecznego i niskiej samooceny czy też mieć w przyszłości większe skłonności do niewierności małżeńskiej. Zdarza się również, że dzieci te przenoszą negatywne wzorce z domów rodzinnych na własne dorosłe życie.
Badania mówią o tym, że jednym z najważniejszych czynników przeciwdziałających podobnym problemom jest udzielenie dziecku odpowiedniego wsparcia w czasie rozwodu rodziców i później. Istnieje wiele form pomocy, które mogą wykorzystać rozwodzący się rodzice, aby zminimalizować ryzyko urazu emocjonalnego u dziecka.
Relacje i komunikacja rozwodzących się rodziców
Dla dziecka rozwodzących się rodziców jednym z największych stresorów są ich kłótnie oraz obraźliwy sposób wypowiadania się o drugim rodzicu. Oto zasady, jakimi warto się kierować, rozmawiając ze sobą w czasie okołorozwodowym:
• unikanie kłótni w obecności dziecka. Prowadzenie spokojnych rozmów na trudne tematy może nie być łatwe dla rozwodzących się. Utrudniają to silne emocje, gorycz, żal czy poczucie krzywdy. W takiej sytuacji warto podjąć decyzję o nieprowadzeniu dyskusji w obecności dziecka. Rozmowy mogą toczyć się poza domem lub w domu, kiedy rodzice są sami. Innym rozwiązaniem w sytuacji, gdy rodzice nie są w stanie spokojnie ze sobą rozmawiać, jest porozumiewanie się za pomocą komunikatorów czy poczty elektronicznej. Rozmawiając, należy koncentrować się głównie na dobru dziecka. Takie rozmowy są najbardziej efektywne, bowiem często miłość do niego jest tym, co nadal łączy rozstających się rodziców.
• używanie komunikatów typu „ja”. Lepiej jest powiedzieć: Nie uważam, aby to rozwiązanie było dobre dla dzieci niż: Chyba oszalałeś!. Istotne jest również przedstawianie swojego zdania rozpoczynając od słów: „uważam”, „jestem zdania” czy „sądzę”. Pokazujemy wówczas, że nie traktujemy własnych opinii jako jedynej i niepodważalnej prawdy oraz zostawiamy przestrzeń na wypowiedź drugiej strony.
• rezygnacja z kontrolowania drugiego rodzica podczas jego opieki nad dzieckiem. Rozwód wiąże się również z tym, że każdy z rodziców traci kontrolę nad tym, jak ze swoich obowiązków wywiązuje się druga strona. Jednym z ważniejszych zadań rodziców jest pogodzenie się z tym. Oczywiście, nie dotyczy to sytuacji, w której jeden z nich zaniedbuje dziecko lub naraża je na niebezpieczeństwo. W pozostałych sytuacjach warto jednak wystrzegać się krytykowania tego, co robi drugi rodzic. Wspólne metody wychowawcze są bardzo ważne, jednak nie zawsze da się je wypracować. Dotyczy to również rodzin pełnych. Jeśli podejmuje się decyzję o zwróceniu drugiemu rodzicowi uwagi na to, że różnice w metodach wychowawczych mają negatywny wpływ na dzieci, warto robić to w sposób spokojny, bez oskarżania.
• zachowanie elastyczności. Sztywność przekonań i zachowań z pewnością przyczyni się do nasilenia konfliktów. Kiedy zaś rodzice są w stanie nieco ustąpić, mają szansę szybciej odbudować pozytywną relację. Taka relacja będzie niezwykle cenna w toku wychowywania wspólnych dzieci.
• wystrzeganie się zbędnej krytyki i dostrzeganie tego, co dobre. Choć nie od razu może być to możliwe, warto dostrzegać w działaniach drugiego rodzica to, co pozytywne. Dobrze jest też powiedzieć, że docenia się jego starania.
Najtrudniejsze rozmowy, czyli jak powiedzieć dzieciom o rozwodzie
Wielu rozwodzących się rodziców odwleka decyzję o rozstaniu, ponieważ boi się cierpienia dziecka. Kiedy jednak decyzja zostanie podjęta, rodzice stają przed wyzwaniem porozmawiania o niej z dzieckiem. Na początku należy zastanowić się na tym, kto, w jaki sposób i kiedy powinien z nim porozmawiać. Warto dobrze się do tego przygotować. Istotne jest – jeśli to możliwe – by byli partnerzy uzgodnili, jak powinna wyglądać rozmowa i co właściwie chcą powiedzieć. Najlepiej, aby rodzice podjęli ją wspólnie. Nie należy ukrywać swojego smutku czy rozczarowania. Prawdopodobnie dzieci będą doświadczały podobnych emocji. Naturalność rodzica pozwoli im postrzegać swoje uczucia jako „normalne” i zrozumiałe. Czasem zdarza się jednak, że tylko jeden z małżonków podejmuje rozmowę z dziećmi. Ważne jest wówczas, by unikać oskarżeń i krytykowania drugiego rodzica.
Często rodzice zastanawiają się, kiedy powiedzieć dzieciom o rozstaniu. Najlepiej zrobić to, zanim w ich życiu zajdą poważne zmiany. Takie zmiany to np. wyprowadzka jednego z rodziców czy sprzedaż lub zmiana mieszkania. Rozmowa o rozwodzie powinna zostać przeprowadzona wtedy, gdy rodzice są absolutnie przekonani, że do niego dojdzie. Dobrze jest przy tym wybrać czas, gdy dzieci nie są zmęczone, głodne i nikt się nie spieszy.
Warto również pamiętać, że jedna rozmowa nie wystarczy. Najprawdopodobniej z czasem dziecko będzie zadawać wiele pytań. Będzie również potrzebowało skonfrontować z rodzicami swoje wyobrażenia, przemyślenia i trudne emocje. Należy zachować otwartość i pokazać dziecku, że zawsze i z każdym tematem może przyjść do rodziców.
Dobrze jest udzielić dzieciom szczegółowych wyjaśnień. Powinny one dotyczyć przede wszystkim tego, jak teraz będzie wyglądać ich codzienność. Na początku dobrze ograniczyć się do podstawowych i najważniejszych informacji. Ich nadmiar może przytłoczyć dziecko. Jeśli nie jest to konieczne, nie należy podawać prywatnych informacji o drugim rodzicu. Nawet jeśli zmaga się na przykład z problemem alkoholowym czy z innymi, osobistymi trudnościami, najlepiej, kiedy on sam podejmuje rozmowę z dziećmi na ten temat.
Warto też pamiętać o tym, że dzieci najczęściej pytają dlatego, że chcą wiedzieć, jak różne kwestie wpłyną na ich własne życie. Jeśli więc dziecko pyta o to, czy jedno z rodziców wyprowadzi się, najprawdopodobniej chciałoby wiedzieć, kiedy to nastąpi, jak często będzie mogło się z nim widywać, gdzie będą się spotykać, czy wyprowadzający się rodzic nadal będzie pełnił dotychczasowe obowiązki itd.
Rozmawiając z dziećmi o rozwodzie, należy zapewniać je o swojej niekończącej się i bezwarunkowej miłości. Dodatkowo słowa te trzeba potwierdzać codziennymi czynami, choćby w postaci swojej dostępności emocjonalnej.
Kiedy dzieci wiedzą już o rozwodzie
Bardzo istotne jest zachowanie rodziców wobec dzieci również wtedy, gdy wiedzą już one o planowanym rozstaniu. Warto wówczas zwrócić szczególną uwagę na:
• okazywanie akceptacji dla reakcji dziecka. Na tak trudne informacje dzieci mogą zareagować na najróżniejsze sposoby. Czasem wydaje się, że są obojętne i niezainteresowane. Niektóre okazują silne emocje lub są zaszokowane. Zdarza się również, że dziecko nie przyjmuje do wiadomości tego, co słyszy. Może też obwiniać jednego z rodziców lub martwić się o przyszłość. Zadaniem rodziców jest zaakceptowanie każdej z tych reakcji.
• wspieranie dziecka w radzeniu sobie z emocjami. Oprócz akceptacji emocji dziecka ważne jest również wsparcie go w poradzeniu sobie z nimi. Dziecko nie ma jeszcze odpowiednich zasobów i doświadczenia, by zrobić to samodzielnie. Nie należy umniejszać jego uczuciom czy mówić mu, że przesadza. Warto zaś powiedzieć, że to, co czuje i w jaki sposób myśli, jest zupełnie normalne. Warto również pamiętać, że wyrażanie trudnych emocji to element dochodzenia do równowagi. To, na co należy zwrócić uwagę, to zachowania podejmowane przez dziecko pod wpływem emocji. Jeśli krzywdzą one je samo lub kogoś innego, należy się temu sprzeciwić i pokazać mu, jak bezpiecznie wyrażać swoje emocje.
• budowanie systemu wsparcia społecznego. Wiele dzieci w trakcie i po rozwodzie rodziców odczuwa samotność. Często zdarza się również, że opiekujący się nim na stałe rodzic jest bardziej niż dotychczas obciążony i ma mniej czasu. W tym okresie szczególnie warto dbać o relacje dziecka z jego przyjaciółmi oraz o relacje rodzinne. Sytuacje, w których dziecko zostaje pod opieką członków i przyjaciół rodziny, mogą dać mu poczucie wsparcia i bliskości. Rodzic zaś czuje się pewniej, wiedząc, że ma na kogo liczyć.
• okazywanie zrozumienia dla tęsknoty dziecka. Trudnością dla wielu rodziców bywa wyrażana przez dziecko tęsknota za rodzicem, który z nim nie mieszka. Zamiast próbować zagłuszać te emocje i wynagradzać dziecku ich odczuwanie, warto uprawomocnić je mówiąc: Rozumiem, że to trudne nie widywać się z tatą tak często, jakby się chciało. Można również zaproponować dziecku wyrażenie tych emocji w formie rysunku lub listu. Czasem dobrze zachęcić je, by zadzwoniło do rodzica.
• szanowanie prawa dziecka do spędzania czasu z obojgiem rodziców. Rodzice, którym zależy na dobru dziecka, powinni rozumieć i akceptować jego prawo do kontaktu z obojgiem. Bardzo źle na psychikę dziecka wpływa konflikt lojalnościowy, czyli poczucie, że spędzając czas z jednym rodzicem krzywdzi drugiego. Dojrzali emocjonalnie dorośli są w stanie oddzielić własne, trudne emocje związane z byłym partnerem od potrzeb dziecka.
Troska o samego siebie
Szczególną troską warto otoczyć samego siebie. Jak wspomnieliśmy wcześniej, rozwód jest bardzo stresującym wydarzeniem. Oprócz świadomości rozpadu rodziny, nierzadko pojawiają się również problemy natury finansowej, prawnej i organizacyjnej. Choć może zabrzmieć to kontrowersyjnie, często najlepszą rzeczą, jaką rodzic może zrobić dla dziecka, jest zatroszczenie się o własny dobrostan. Pozwala to zyskać energię na to, by dobrze wykonywać swoje obowiązki rodzicielskie. Nie jest bowiem tajemnicą, że wypoczęty i zrównoważony emocjonalnie rodzic ma więcej cierpliwości i może zaoferować dziecku odpowiednie wsparcie.
Błędem jest staranie się za wszelką cenę, by być „silnym” i ukrywanie przed dzieckiem własnych emocji. Choć okazywanie ich w bardzo ekspresyjny sposób może nie być odpowiednie, to zachowanie naturalności i szczere mówienie o swoich uczuciach przyniesie korzyści również dziecku. Dobrze jest rozumieć i akceptować, że stres w tym okresie jest nieunikniony. Nie warto walczyć z nim na siłę. Lepiej skupić się na sposobach obniżania napięcia.
W tym trudnym okresie rodzice doświadczają lęku i niepokoju o przyszłość. Do ich stresu przyczyniają się również wymogi samotnego rodzicielstwa, poczucie porażki, kłótnie i nieporozumienia z byłym partnerem, reakcje przyjaciół i członków rodziny. Jeśli którykolwiek z tych problemów jest szczególnie dotkliwy, pierwszym krokiem powinno być zdanie sobie sprawy, że zmiana zawsze wiąże się z trudnościami. Następnie warto ułożyć plan działania, aby podnieść jakość swojego życia. Podejmowanie działań na rzecz rozwiązywania problemów osobistych przynosi ulgę i poczucie kontroli.
Wielu rodziców martwi się również o to, czy w nowej sytuacji będą potrafili dobrze zajmować się dziećmi. W tym przypadku warto skorzystać z porad specjalistów, kursów czy webinariów. Dostęp do wielu z nich jest bezpłatny. W tym okresie dobrze jest również rozmawiać ze wspierającymi, bliskimi osobami. Nie należy natomiast zanadto przejmować się opiniami płynącymi z dalszego otoczenia. Bardzo istotne jest również wygospodarowanie czasu dla samego siebie, nawet jeśli jest to trudne.
Zadania gmin
Gminy mają wiele możliwości pomagania rodzicom we wspieraniu dzieci w okresie rozwodu, przed i po nim. W tym celu mogą podjąć następujące działania:
• prowadzenie kampanii zwiększających świadomość i wiedzę rodziców na temat tego, jak ważne jest wsparcie dzieci w okresie rozpadu rodziny oraz w jaki sposób można go udzielać;
• umożliwienie mieszkańcom gminy konsultacji ze specjalistami mającymi wiedzę i doświadczenie w zakresie wspierania rodzin w okresie rozwodu;
• organizowanie grup wsparcia i warsztatów dla rozwodzących się rodziców;
• przygotowanie broszur informacyjnych, ulotek, zakładek, krótkich poradników skierowanych do rodziców, nastolatków i dzieci.
Zarówno rodzice, jak i gminy mają wiele możliwości wspierania dzieci doświadczających rozwodu rodziców. To bardzo ważne zadanie stanowiące profilaktykę problemów emocjonalnych młodych ludzi.
Maria Engler
Bibliografia:
Moskal E., Przyczyny rozwodów: statystyki i najczęstsze powody rozpadu małżeństwa, https://akademiarozstania.pl/przyczyny-rozwodow-statystyki-i-najczestsze-powody-rozpadu-malzenstwa/ (15.05.2025).
Reynolds L.R., Pomóż dziecku przetrwać rozwód. Poradnik dla rozwodzących się rodziców, Warszawa 2021.