Umiejętność odmawiania w profilaktyce uzależnień

 
Odmawianie jest zdolnością istotną dla profilaktyki uzależnień i przemocy. O rozwój zdolności stawiania granic i asertywności można dbać w każdym wieku. W idealnym świecie nauka tej umiejętności zaczyna się już w dzieciństwie, przy wsparciu rodziców. Ale warto uczyć dzieci asertywnych zachowań i dbania o własne granice w każdym wieku.

Na początek krótka definicja: odmawianie jest wyznaczaniem granic w sytaucji kierowanych do nas prośb lub żądań dotyczących naszego czasu i energii, kiedy są one sprzeczne z naszymi potrzebami, oczekiwaniami czy wartościami.

Odmawianie i stawianie granic

W okresie dorastania dochodzi do intensywnych przemian fizycznych, emocjonalnych i społecznych. Kształtowanie się tożsamości młodego człowieka wywiera wpływ na każdy obszar jego życia. Może on doświadczać silnych emocji, na które wpływ ma „burza hormonów” i nadal kształtujący się mózg. To czas poszukiwania tożsamości, kształtowania przekonań, wartości i planów na przyszłość. Rozwija się empatia i umiejętność rozumienia innych. W miarę jak młodzi ludzie uczą się rozumieć swoje emocje, potrzeby i granice, rozwija się ich asertywność. Uczą się świadomie mówić „nie” w sytuacjach niekomfortowych lub niekorzystnych dla nich, co wynika również z poprawy umiejętności komunikacyjnych. Odmawianie ze strony młodych ludzi może również dotyczyć kwestii moralnych i etycznych. Podejmują oni coraz dojrzalsze decyzje w kontekście wartości, jakie są dla nich ważne. Choć odmawianie w okresie dorastania może przybierać na sile i okresowo destabilizować życie rodzinne, rozwijanie tej umiejętności przez młodych ludzi jest bardzo ważne, szczególnie w kontekście presji rówieśniczej.

Dlaczego umiejętność odmawiania jest tak ważna?

Wiele jest powodów, dla których warto rozwijać umiejętność odmawiania oraz wspierać w tym dzieci. Odmawianie pomaga między innymi w:

• samodzielnym dbaniu o swój dobrostan. Odmawianie wiąże się z umiejętnością brania odpowiedzialności za swoje emocje i potrzeby;
• tworzeniu autentycznych i bliskich relacji. Czasem może się wydawać, że unikanie odmawiania pozytywnie wpływa na relację, ponieważ nie dochodzi do sytuacji, w której ktoś byłby rozczarowany, zasmucony bądź nawet rozzłoszczony naszą odmową. W rzeczywistości jednak, jeśli zawsze na wszystko się godzimy i unikamy szczerego wyrażania swoich opinii, inni nie mają możliwości poznać nas takimi, jakimi jesteśmy. Tym samym nie jesteśmy w stanie tworzyć bliskich relacji, które opierają się na szczerości i poznawaniu siebie nawzajem. Jeśli nie potrafimy odmawiać, prawdopodobnie nie umiemy też komunikować innym naszych potrzeb, uczuć i granic. W efekcie nie znają ich, co sprawia, że nie możemy winić innych za to, że są na nie niewrażliwi. Umiejętność odmawiania pozwala czuć się swobodnie wśród bliskich, nie udawać i otaczać się tymi, którzy mają dobry wpływ na nasze życie. O tym, w jaki sposób odmawianie przekłada się na tworzenie dobrych relacji, pisał Jesper Juul, duński terapeuta rodzinny: Tylko wtedy możemy mówić szczerze „tak” do innych i do siebie, kiedy jesteśmy w stanie także szczerze powiedzieć „nie”;
• budowaniu relacji opartych na szacunku i zaufaniu. Postawa, w której potrafimy dbać o siebie i swoje granice, zwykle wzbudza w innych szacunek i niesie ze sobą komunikat, że nie będziemy godzić się na to, co jest dla nas niekorzystne; Jednocześnie jako osoby, które potrafią o siebie dbać, sprzeciwiać się presji i być autentyczne, stajemy się godni zaufania;
• rozwijaniu poczucia własnej wartości, poczucia bezpieczeństwa, wewnętrznej sprawczości i spójności. Spójność ta przejawia się w tym, że istnieje ścisłe powiązanie między tym, co myślimy, mówimy i robimy. Umiejętność odmawiania zwiększa pewność siebie i samoakceptację;
• niepodejmowaniu negatywnych i niekonstruktywnych zachowań w sferze relacji z innymi. Osoby, które nie potrafią odmawiać, często odczuwają trudne i nieprzyjemne emocje, np. frustrację, lęk, złość, wstyd, poczucie krzywdy lub niższości. Wszystko to sprawia, że mogą mieć większą tendencje do uległości, manipulacji lub agresji wobec innych. Takie postawy prowadzą do obniżenia poczucia własnej wartości oraz problemów w relacjach;
• zadbaniu o swoje bezpieczeństwo i komfort życia poprzez niegodzenie się na to, co wiąże się z ryzykiem, niebezpieczeństwem, negatywnymi konsekwencjami czy choćby brakiem komfortu.

Odmawianie a profilaktyka przemocy i uzależnień

Wszystkie powyższe punkty mają związek z uzależnieniami i przemocą. Osoba, która potrafi dbać o siebie i zapewniać sobie komfort w różnych sferach życia, ma więcej strategii konstruktywnego radzenia sobie z trudnymi emocjami i wydarzeniami. Mniejsze jest zatem ryzyko sięgania przez nią po substancje psychoaktywne oraz podejmowania zachowań przemocowych.

Umiejętność asertywnego zachowania zwiększa szanse odmowy sięgnięcia po używki, zwłaszcza w sytuacjach presji społecznej i rówieśniczej. Presja dotyczy nie tylko nastolatków. Poddawani są jej także dorośli, namawiani np. do wspólnego picia alkoholu podczas spotkań towarzyskich, zawodowych czy rodzinnych. Osoby asertywne są również mniej podatne na manipulację.
Asertywność, w tym umiejętność odmawiania, pozytywnie wpływa na relacje. Osoby, które potrafią budować bliskie i silne związki z innymi, zachowują lepsze zdrowie emocjonalne, co stanowi jeden z najważniejszych czynników chroniących przed uzależnieniami. Umiejętność odmawiania może również przeciwdziałać tendencjom do wchodzenia w niezdrowe czy wręcz krzywdzące dla nas relacje.
Osoby, które dobrze opanowały sztukę odmawiania z poszanowaniem swoich i cudzych granic, zwykle mają większe poczucie kontroli nad własnym życiem oraz podejmowanymi decyzjami. To sprawia, że są mniej skłonne do radzenia sobie z trudnościami poprzez sięganie po środki psychoaktywne bądź uciekanie się do przemocy.

Jak rozwijać umiejętność odmawiania?

Może się wydawać, że w udzieleniu negatywnej odpowiedzi nie ma nic trudnego. Odmawianie jest jednak sytyuacją bardziej złożoną niż samo powiedzenie „nie”. Aby rozwijać w sobie umiejętność odmawiania oraz wspierać w tym swoje dzieci, warto:

• zdawać sobie sprawę z tego, że jako ludzie mamy swoje prawa. Dobrym początkiem pracy nad tą świadomością może być zapoznanie się z listą praw człowieka. Można również stworzyć własną, osobistą listę praw. Takie listy obejmują m.in. prawo do proszenia o to, na czym nam zależy, prawo do sprzeciwiania się, prawo do własnego zdania czy prawo do postępowania w zgodzie z wlasnym systemem wartości;
• dbać o kontakt z własnymi emocjami, potrzebami, pragnieniami, oczekiwaniami. Odmawianie jest łatwiejsze, jeśli zdajemy sobie sprawę z tego, co czujemy i na czym nam zależy. Wówczas łatwiej jest nam ubrać odmowę w odpowiednie słowa;
• zgłębiać tematykę asertywności, ponieważ odmawianie jest tylko jednym z jej aspektów. Asertywność polega na umiejętności dokonywania oceny własnych praw, zdolności pochylenia się nad ważnymi dla siebie tematami, prowadzeniu rozmowy z zachowaniem szacunku do siebie oraz rozmówcy, braniu odpowiedzialności za swoje potrzeby, wyrażaniu emocji i formułowaniu próśb czy mówieniu o konsekwencjach płynących ze spełnienia bądź niespełnienia tych próśb.

Odmawiając warto pamiętać o tym, że:

• jeśli odmowa zachodzi w relacji, na której nam nie zależy, powinny wystarczyć proste słowa: „dziękuję, ale nie jestem zainteresowany”, „niestety muszę odmówić”. Istotna jest uprzejma, ale stanowcza forma wypowiedzi;
• jeśli chcemy odmówić osobie, na której nam zależy, możemy zrobić to w czterech krokach:
  • wyrażenie zrozumienia dla prośby: „Widzę, że zależy ci, żebym poszła z tobą jutro wieczorem na imprezę”,
  • podanie przyczyn odmowy: „Ostatnio wolę spędzać czas inaczej. Źle czuję się na imprezach”,
  • odmówienie: „Właśnie dlatego nie wyjdę z tobą w piątek”,
  • wysunięcie innej, satysfakcjonującej dla obu stron propozycji (jeśli jest to z nami zgodne): „Jeśli chcesz, możemy zorganizować w weekend wspólny seans filmowy lub wybrać się do kina albo na basen”;
• mamy prawo dać sobie czas do zastanowienia się nad czyjąś prośbą. Nie musimy natychmiast odmawiać bądź zgadzać się na coś, jeśli nie jesteśmy pewni, czego chcemy;
• możemy wyrazić, że jest nam przykro, iż odmawiamy, o ile jest to zgodne z prawdą. Nie należy jednak gorliwie przepraszać, ponieważ w ten sposób dajemy innym znać, że nie mamy pewności, że nasze potrzeby i emocje są tak samo ważne, jak emocje i potrzeby innych. Rodzi to ryzyko w kontaktach z osobami, które mogą chcieć wykorzystać nasz brak pewności siebie i wyrzuty sumienia;
• dużym problemem może być odmawianie osobom, które wcześniej zrobiły dla nas coś dobrego. W naszym kręgu kulturowym funkcjonuje reguła wzajemności polegająca na przekonaniu, że należy odwdzięczać się tym, którzy coś dla nas zrobili. Zasada ta niesie ze sobą wiele dobra oraz wypływa z naturalnie przeżywanego przez nas uczucia wdzięczności, jednak nie oznacza to, że powinniśmy postępować wbrew sobie. Czasem dawanie czegoś innym wymaga od nas wysiłku i chwilowej rezygnacji z własnej przyjemności, a mimo to czujemy, że chcemy to zrobić. Są jednak sytuacje, w których odwdzięczenie się stanowiłoby w danym momencie przekroczenie granic i byłoby niezgodne z naszymi potrzebami. Wtedy warto umiejętnie odmówić. Taki komunikat może brzmieć następująco: „Jestem ci bardzo wdzięczna i cały czas pamiętam o tym, co dla mnie zrobiłaś. Bardzo chciałabym ci się odwdzięczyć, jednak w tym momencie nie mam na to czasu/energii/siły”;
• bardzo ważne jest wspieranie dzieci w rozwijaniu umiejętności odmawiania. To zadanie rodziców, wychowawców, nauczycieli. Istotnym elementem wspierania rozwoju tej umiejętności jest dawanie dziecku prawa do własnego zdania. Ma ono prawo wyrażać sprzeciw, komunikować własne granice i proponować inne rozwiązania. Nawet jeśli dorosły nie może na to przystać, dziecko zawsze powinno móc się wypowiedzieć. Dom, jaki tworzymy dla dzieci, powinien być miejscem, w którym nikt nie boi się mówić o swoich emocjach i potrzebach. Kiedy zaś dziecko odmawia innej osobie, należy wspierać je w jego decyzjach i nie wywierać na nim presji. Dobrze jest również czytać i oglądać wspólnie z dzieckiem treści poruszające temat asertywności, w tym umiejętności odmawiania.

Ważne, aby rozwijanie umiejętności odmawiania było częścią programów profilaktycznych dotyczących uzależnień i przemocy. Istotne jest rozwijanie wiedzy zarówno o tym, kiedy powinniśmy odmawiać, jaka płynie z tego korzyść i w jaki sposób można to robić. Rozwijanie umiejętności odmawiania jest istotne również w przypadku osób znajdujących się w sytuacjach wysokiego ryzyka. Asertywność, w tym umiejętność odmawiania, może pomagać unikać sytuacji narażających nas na przemoc bądź zwiększających ryzyko rozwoju uzależnień czy powrotu do nałogowych zachowań, gdy jesteśmy w procesie zdrowienia.

Maria Engler

Bibliografia:

Bajko M., Janiszewska M., (Nie)grzeczni?, Gliwice 2016.

Bourne E.J., Lęk i fobia. Praktyczny poradnik dla osób z zaburzeniami lękowymi, Kraków 2011.

Ilg F.L., Ames L.B., Baker S.M., Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat, Gdańsk 2007.

Juul J., „Nie” z miłości, Podkowa Leśna 2011.