Mobbing – jak zwiększa ryzyko uzależnień?

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Pixabay / fot. louisehoffmann83

Z najnowszego raportu UCE Research wynika, że ponad 53 proc. Polaków w wieku 18–35 lat doświadczyło znamion mobbingu¹. Uporczywe nękanie w pracy może prowadzić do poważnych negatywnych skutków, jak każda forma przemocy psychicznej. Mobbing współwystępuje także z różnego typu uzależnieniami.

Według art. 943 Kodeksu pracy, mobbing to działania lub zachowania w stosunku do pracownika polegające na długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu. Mają na celu poniżenie, ośmieszenie, izolowanie czy wyeliminowanie osoby mobbowanej z zespołu współpracowników. Mobbing często wiąże się z rywalizacją, zazdrością wobec cudzych kompetencji, potrzebą i chęcią kariery, niezależnie od szkód, jakie ponoszą inni. Tego rodzaju działania wywołują u atakowanego pracownika zaniżoną samoocenę.²
Rozróżniamy dwa rodzaje tego problemu:

mobbing pionowy (ukośny) – dotyczy relacji między przełożonym a podwładnym,
mobbing poziomy (prosty) – występujący między współpracownikami. W obu przypadkach może on dotyczyć więcej niż jednej osoby.

Projekt ustawy z 2025 roku, dotyczący zmian w Kodeksie pracy, przewiduje zmiany dotyczące tego zjawiska. Ustawodawca rezygnuje m.in. z określenia długotrwale nękanie i wprowadza uporczywość, jako ważną cechę mobbingu³. Poprzednio sądy uznawały niekorzystne dla pracownika działania dopiero, gdy trwały one co najmniej sześć miesięcy. Drugą ważną zmianą jest nastawienie na profilaktykę zjawiska i nałożenie na pracodawców obowiązku konkretnych działań w tym zakresie, a nie tylko reagowania na zaistniałe już sytuacje.
Znamy wiele czynników sprzyjających wystąpieniu mobbingu: zła organizacja pracy, stres, silna rywalizacja czy brak komunikacji. Ważne są też cechy indywidualne pracowników oraz przełożonego. Gdy ten ostatni stara się zapobiegać i odpowiednio reaguje – zazwyczaj incydenty przemocy psychicznej w pracy są tłumione w zarodku⁴.

Jak rozpoznać mobbing?

Rozpoznanie mobbingu może nastręczać trudności – trzeba go odróżnić od złych relacji pomiędzy współpracownikami i trudności w porozumieniu czy od wysokich wymagań wobec pracownika. Wskazówką może być powtarzalność zachowania, podobny charakter zdarzeń mobbujących, które mają na celu wyrządzenie krzywdy czy szkody oraz doprowadzenie do zaniżenia samooceny i rozstroju zdrowia pracownika, a nawet depresji⁵.

Działania mobbingowe

Złośliwości, wyzwiska, obraźliwe gesty. Określenia nawiązujące np. do wyglądu danej osoby, złośliwe uwagi dotyczące życia osobistego – takie zachowania można uznać za mobbing, jeśli są powtarzalne, a osoba mobbowana nie potrafi lub, z obawy o utratę pracy, nie chce na nie reagować;
Ośmieszanie, zlecanie bezsensownych zadań. To np. wytykanie błędów w obecności innych osób, wydawanie poleceń, które nie mają związku z zakresem obowiązków pracownika, skłanianie do wykonywania czynności pozbawionych sensu;
Groźby. Często przybierają formę szantażu w sytuacji, gdy pracownik nie chce wykonać polecenia – bo np. zadanie wykracza poza jego obowiązki lub jest sprzeczne z prawem czy etyką zawodową. Pracownik może usłyszeć: „albo to zrobisz, albo cię zwolnię”. Nie ma to znaczenia, czy taka groźba jest jawna, czy została wyrażona za pomocą aluzji;
Izolowanie pracownika. To np. przenoszenie do go odosobnionego pomieszczenia, utrudnianie dostępu do informacji (np. pomijanie w liście mailingowej). Próbą izolowania może być rozsiewanie nieprawdziwych informacji na temat danego pracownika tak, by był omijany przez innych;
Lekceważenie i ignorowanie. Brak reakcji na pytania zadawane przez pracownika, ostentacyjne lekceważenie go, zbywanie jego pomysłów czy opinii – także takie działania mogą być działaniami mobbingowymi. Innym przykładem może być regularne pomijanie podczas przyznawania premii regulaminowych, mimo że osoba spełnia odpowiednie kryteria;
Zachowania o podtekście seksualnym. Molestowanie seksualne może, oprócz przekraczania granic fizycznych, przybrać także różne formy przemocy psychicznej. Mogą to być niewybredne i niedwuznaczne żarty czy aluzje, a także ostentacyjne przyglądanie się intymnym częściom ciała czy otwarte komentowanie ich wyglądu⁶ .

Mobbing a uzależnienia

Wyniki badań wskazują, że mobbing, nie tylko doświadczany ale także obserwowany i stosowany, koreluje dodatnio z uzależnieniami behawioralnymi (zakupy, praca, internet). Stosujący przemoc psychiczną to często osoby uzależnione od pracy: kierownicy żyjący w stanie napięcia czy współpracownicy o tendencjach rywalizacyjnych, z zawyżonym poczuciem własnej wartości.
Osoby mobbowane mogą dodatkowo mieć problemy z niewłaściwym używaniem alkoholu⁷ lub stosowaniem leków uspakajających czy narkotyków o podobnym działaniu⁸. Dla wielu z nich to sposób radzenia sobie ze stresem, zwłaszcza, gdy nie chcą zmieniać pracy, a obawiają się reakcji na zgłoszenie mobbingu.

Jak powinna reagować osoba doświadczająca mobbingu?

Zachowaj asertywność – stawiaj granice i zwracaj uwagę, gdy ktoś próbuje je przekraczać. Tu uwaga: otwarte poruszenie problemu jest skuteczne tylko na początku. Nie należy czekać aż ataki staną się powszechne. Konieczna jest rozmowa z osobą, która spiskuje i inicjuje ataki. Niestety nie zawsze jest to skuteczne.
Dokumentuj każde niepożądane zachowanie – opisz sytuację wraz z datą, by mieć dowody dla przełożonego lub do pozwu sądowego. Ważne będzie notowanie szczegółów dotyczących zachowania mobbera, gromadzenie upokarzających e-maili, SMS-ów, nagrań rozmów i spotkań, a także zgromadzenie pobranych przez pracownika zwolnień lekarskich. Warto zebrać zeznania świadków. Jeśli jednak są oni nadal zatrudnieni w firmie, mogą nie zdecydować się na wystąpienie przeciwko pracodawcy. W charakterze świadka mogą jednak wystąpić również byli pracownicy instytucji czy przedsiębiorstwa, w którym miało miejsce nękanie.
Ograniczaj przebywanie sam na sam z osobą, która stosuje zachowania agresywne i przemocowe – obecność świadków może zniechęcić go do podejmowania zachowań mobbingowych.
Dbaj o formalną komunikację z osobą, która ciebie atakuje – używaj komunikacji mailowej, proś o wydawanie na piśmie poleceń, które są np. poniżej twoich kwalifikacji.
Szukaj wsparcia u przełożonego lub innych współpracowników, w organizacjach antymobbingowych, u psychologa, prawnika.
Zgłoszenie mobbingu powinno mieć formą pisemną, może bowiem stanowić później dowód w sprawie o odszkodowanie. Jeżeli na pismo nie ma żadnej reakcji, można zwrócić się do Państwowej Inspekcji Pracy lub stowarzyszeń antymobbingowych.
Pamiętaj, że pracownik, u którego mobbing przyczynił się do pogorszenia stanu zdrowia, ma prawo (na mocy art. 943 Kodeksu pracy) do otrzymania zadośćuczynienia pieniężnego za poniesioną krzywdę, odszkodowania w wysokości co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę, jeśli mobbing przyczynił się do podjęcia decyzji o odejściu i rozwiązaniu umowy o pracę. Mobbing w pracy najczęściej łączy się również z naruszeniem dóbr osobistych. Pozwala to na równoległe pozwanie mobbera z tytułu czynu niedozwolonego na podstawie Kodeksu cywilnego. Osoba, która doświadcza nękania, musi wykazać, że jej stan zdrowia uległ pogorszeniu w wyniku tych działań. Należy przedstawić dokumentację medyczną, najlepiej z okresów przed wystąpieniem zachowań o charakterze mobbingowym i po nich⁹.

Mobbing – reakcja świadka

reaguj na niepożądane zachowania. Zwróć uwagę osobie, która napastnikowi – będzie to sygnał, że zachowania mobbingowe są zauważane i nieakceptowane;
nie wysłuchuj i nie powtarzaj oczerniających plotek;
okazuj wsparcie – porozmawiaj z doświadczającym mobbingu, postaraj się pomóc;
pamiętaj, że naganne zachowania mogą zostać stłumione, jeżeli koledzy oraz przełożeni jasno wyrażą swoją dezaprobatę¹⁰.

Przełożeni a mobbing

zadbaj o edukację własną i pracowników, by wiedzieli, jakie są mechanizmy, zachowania i konsekwencje działań mobbingowych, gdzie i jak mają je zgłaszać;
wysłuchaj ofiary mobbingu oraz drugiej strony, zanim ocenisz zaistniałą sytuację;
na początku poszukaj takich działań, które osoba doświadczająca mobbingu może podjąć sama, jednocześnie zapewniając o swoim wsparciu;
jeśli to możliwe zmień stanowiska mobbera i osoby doświadczającej mobbingu, by nie musiały się kontaktować;
stosuj kary za podejmowanie działań mobbingowych.

Jak zapobiegać przemocy psychicznej w miejscu pracy?

Gmina może kierować działania zapobiegające i zwalczające mobbing do lokalnych zakładów pracy. Bardzo ważna jest też edukacja całej społeczności dorosłych, wśród których mogą znajdować się osoby doświadczające mobbingu, obserwatorzy tego zjawiska, mobbujący współpracownicy i przełożeni, a także zwierzchnicy pragnący wprowadzić zmiany dotyczące reagowania i zapobiegania nękaniu w pracy. Warto organizować szkolenia bezpośrednie oraz online, podczas których:

uczestnicy nauczą się rozpoznawać mobbing, odróżniać go od innych niewłaściwych zachowań w swoim środowisku zawodowym i zdobędą wiedzę, jak reagować;
będą mieli możliwość, wcielając się w różne role, spojrzeć na nękanie w pracy z perspektywy osoby doświadczającej i stosującej mobbing, a także obserwatorów;
poznają związek mobbingu z depresją i uzależnieniami;
poznają sposoby postępowania przy pierwszych przejawach mobbingu oraz w sytuacjach, gdy proces mobbingowy trwa dłużej;
nauczą się gromadzić dowody dla sądu;
będą znali kontakty, pod które można zwrócić się z problemem mobbingu, wśród nich:
– Krajowe Stowarzyszenie Antymobbingowe¹¹ (na stronie www adresy oddziałów i punktów konsultacyjnych, kontakt do psychologa oferującego wsparcie, możliwości prawnych działań oraz dochodzenia odszkodowań z powodu szkód poniesionych przy doświadczaniu mobbingu, porady – jak napisać skargę do Państwowej Inspekcji Pracy czy pozew do sądu pracy itp., a także organizacja szkoleń),
– całodobowy, bezpłatny kontakt z Centrum Wsparcia Osób Dorosłych w Kryzysie Psychicznym, tel. 800702222 (także: chat i mail do specjalisty)¹².

Strategie JST