Efektem skutecznej terapii uzależnienia od alkoholu jest trwałe utrzymywanie abstynencji i poprawa jakości życia. Bywa jednak, że po dłuższym okresie niepicia, lepszego samopoczucia i odbudowy zniszczonych relacji, znowu sięga się po kieliszek. To dramatyczna sytuacja dla starającego się utrzymać abstynencję i jego najbliższych. Jak można wspierać skuteczność leczenia uzależnienia od alkoholu?
Podstawowy etap leczenia uzależnienia od alkoholu trwa zwykle 6–8 tygodni, ale to nie oznacza, że po tym czasie pacjent jest już „wyleczony”. Nadal doświadcza – nieraz silnego – głodu alkoholowego i musi radzić sobie z wyzwalaczami1. Nawrót to jednak zjawisko inne niż głód alkoholowy.
- Głód alkoholowy (silne pragnienie wypicia alkoholu) występuje przed, w trakcie i po terapii, a najsilniejszy bywa na wczesnym etapie zdrowienia. Często, ale nie zawsze, prowadzi do wypicia alkoholu.
- Nawrót występuje po względnie długim okresie niepicia i zdrowienia, nie zawsze towarzyszy mu silne pragnienie alkoholu. Może, ale nie musi doprowadzić do złamania abstynencji i powrotu do dawnego sposobu picia.
Obecnie neguje się przekonanie, że tzw. zapicie po okresie trzeźwości nieuchronnie prowadzi do wypijania dużych ilości alkoholu. Takie przekonanie działa demotywująco: jak już wypiłem jedno piwo, to przepadło, mogę pić dalej. Dziś uważa się, że nawrót może przebiegać bardzo różnie i postrzega się go jako konsekwencję nieprawidłowego procesu zdrowienia, w którym trzeba coś zmienić. Nawrót nie jest upadkiem ani porażką, ale raczej etapem w procesie powrotu do zdrowia, który wymaga dodatkowej pracy terapeutycznej i wsparcia2. Wysiłki, by utrzymać abstynencję są trudne, bo oprócz procesów świadomych działają też reakcje automatyczne – np. na weselu wypada wypić szampana za zdrowie państwa młodych. Gdy brak zasobów i umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, także tymi związanymi z obecnością alkoholu (przecież to ślub córki, jak nie wznieść toastu) oraz gdy nieprzestrzegane są zalecenia dla osób zdrowiejących, może dochodzić do nawrotu i łamania abstynencji.
Rodzaje nawrotów i sygnały ostrzegawcze
W procesie zdrowienia można wyróżnić:
- wpadkę („zapicie”) – pojedynczy epizod bez rozwinięcia się picia destrukcyjnego, zakończony powrotem do abstynencji;
- nawrót – pełny powrót do wcześniejszego sposobu picia. Może występować:
– jako natychmiastowy powrót do picia dużych ilości alkoholu, lub
– jako tzw. nawrót pełzający – początkowe wypicie niewielkiej ilości substancji, a następnie zwiększanie ilości i częstotliwości używania alkoholu; z czasem prowadzi to do picia takiego, jak przed terapią3.
W polskim lecznictwie odwykowym nawrót jest rozumiany w szerszym zakresie – jako pogorszenie samopoczucia, zmiana zdrowego myślenia o alkoholu i zachowania osoby z uzależnieniem, które może skutkować pojawieniem się pragnienia wypicia i sięgnięciem po kieliszek. Choć nie jest to łatwe i wymaga dużej uważności, trzeba zwracać uwagę na sygnały ostrzegawcze, by szybko zareagować, włączyć strategie zapobiegawcze i nie dopuścić do złamania abstynencji. Często takie zmiany zachowania dostrzegają osoby z otoczenia, terapeuta czy współuczestnicy spotkań AA, a nie sam pacjent.
Znaki ostrzegawcze nawrotu mogą obejmować:
- zmiany w emocjach i ogólnym zachowaniu, takie jak stany depresyjne, agresywność, drażliwość, huśtawka nastrojów, także euforia, impulsywność, trudności w kontrolowaniu emocji i zachowań;
- zwiększenie dolegliwości somatycznych bez ustalonych przyczyn – bóle głowy, rozmaite bóle niewiadomego pochodzenia, bezsenność;
- izolowanie się od innych, unikanie terapii i grup wsparcia;
- powrót do starych wzorców myślenia i zachowania związanych z piciem, np. po alkoholu czuję się lepiej, przechowywanie w domu zapasów alkoholu, chodzenie w miejsca, gdzie inni piją, bo to mi już to nie zaszkodzi4.
Ważne, aby osoby z uzależnieniem oraz ich bliscy mieli świadomość tych sygnałów nawrotu i potrafili odpowiednio reagować, szukając wsparcia u specjalistów. Do złamania abstynencji dochodzi najczęściej w ciągu pierwszego roku zdrowienia, ale ważne jest zwrócenie uwagi na to, co się dzieje w życiu osoby z uzależnieniem, która próbuje już utrzymywać abstynencję. Istotne są zwłaszcza krytyczne wydarzenia życiowe. Wsparcie społeczne i umiejętności zaradcze w sytuacjach wyzwalających pragnienie picia. Wskazuje się też, że wiele innych czynników wchodzących ze sobą w interakcje wpływa na pojawienie się nawrotu i decyzję o złamaniu abstynencji: cechy osobowościowe, historia uzależnienia czy wpływ rodziny pochodzenia5.
Co robić w sytuacji nawrotu?
Łamiąc abstynencję, pacjent doświadcza załamania wiary w swoje siły i umiejętności poradzenia sobie z sytuacją. Powrót do alkoholu jest dla niego dowodem na niemożność zerwania z piciem – ma poczucie winy, wstydu, jest rozczarowany sobą. Trzeba jednak pamiętać, że nawrót to również szansa na przepracowanie obszarów zagrożenia. Może to dotyczyć nieradzenia sobie z emocjami, konfliktów rodzinnych, pracy czy odmawiania, gdy znajomi proponują alkohol.
- W sytuacji nawrotu, osoba z uzależnieniem powinna jak najszybciej przerwać picie i poprosić o pomoc terapeutów w placówce leczenia uzależnień i znajomych w grupach samopomocowych.
- Ważną, choć trudną rolą bliskich w takiej sytuacji jest powstrzymanie się od krytyki i skupienie na zachęcie do szybkiego skorzystania z pomocy. Warto podkreślać, że zarówno specjalista, jak i znajomi z grup AA przyjmą go ze zrozumieniem, udzielą wsparcia, a może nawet wyrażą szacunek, że walczy dalej (bo tak właśnie się zwykle dzieje).
- Warto też, by w takiej sytuacji osoba bliska, udzielając wsparcia, sama skorzystała z konsultacji ze specjalistą.
Na co zwracać uwagę w podejmowanych działaniach?
Działania edukacyjne powinny się opierać na założeniu, że nawrót nie musi być dowodem na złą wolę osoby z uzależnieniem czy nieudaną terapię, a powinien być traktowany jako etap zdrowienia, na którym pewne obszary należy jeszcze przepracować z terapeutą. Aby utrzymać abstynencję, radzić sobie z głodem alkoholowym, nawrotami, potrzeba najczęściej dalszej terapii, uczestniczenia w grupach wsparcia, ruchu samopomocowym AA. Potrzeba także zrozumienia ze strony otoczenia: bliskich, współpracowników, sąsiadów. Aby terapia była skuteczna, konieczne jest uczenie się nowych umiejętności i innego stylu życia, w którym alkohol nie jest potrzebny.
Obszar działań, jakie można podejmować w społecznościach lokalnych jest duży, zatem żeby wiedzieć, w jakim kierunku mają zmierzać, warto je poprzedzić rzetelną diagnozą aktualnych problemów społecznych. Gminy, dbając o skuteczność leczenia uzależnień mieszkańców, powinny kierować działania do osób po terapii, ich rodzin, ale także szerszego otoczenia i dobrze, aby te działania nie były jednorazowe, tylko miały charakter długofalowy. Pomoc osobom po terapii uzależnień to zachęta do:
– kontynuowania terapii po ukończeniu kursu podstawowego, tak aby lepiej radzić sobie z głodem alkoholowym, nawrotami, rozwijać potrzebne życiowe umiejętności, pozwalające na satysfakcjonujące życie bez alkoholu,
– powrotu do terapii, pomimo łamania abstynencji, a także do dalszego i może bardziej intensywnego uczestniczenia w grupach wsparcia i AA.
Warto pamiętać o tym, że osoby bliskie osobom z uzależnieniem od alkoholu także potrzebują terapii, głównie z dwóch powodów:
– aby zadbać o siebie i dokonać zmian w swoim życiu,
– aby być świadomym, co się dzieje w życiu bliskiej osoby po terapii i wiedzieć, jak ją wspierać.
Oczywiste, że bliscy osoby z uzależnieniem mają najczęściej wiele negatywnych odczuć, w tym poczucie nieskuteczności swoich prób pomocy i zdarza się, że nie mają już ochoty i energii, by dalej pomagać. Często po przebytej terapii pacjenta z uzależnieniem proponuje się terapię rodzinną, bo samo zaprzestanie picia nie odbudowuje relacji zniszczonych za sprawą używania alkoholu. Komunikaty typu: I tak wrócisz do picia, Już wolałam, jak piłeś nie tylko ranią osobę próbującą zachowywać abstynencję, ale osłabiają też jej motywację do niepicia. Zachęcanie rodzin osoby z uzależnieniem, np. na spotkaniach poprzez udostępnianie materiałów edukacyjnych, uwzględniających aktualny stan wiedzy z zakresu uzależnień w postaci broszur, ulotek – to ważna rola gmin6.
Ponadto edukacja na temat nawrotów powinna być kierowana do całej społeczności. Osoby z otoczenia osoby z uzależnieniem (znajomi, współpracownicy) mogą zwiększać ryzyko nawrotu picia u tej osoby, mówiąc np. to chyba już teraz możesz z nami jedno piwo wypić albo choć z nami do baru, będziesz pił colę. Warto pokazać, że problem z używaniem alkoholu dotyczy wszystkich, a nie tylko jednostek. Od połączenia działań mieszkańców zależy, czy podjęta przez niektórych terapia uzależnień okaże się skuteczna. Dlatego ważna jest edukacja – nie tylko na temat samego zaburzenia używania alkoholu, ale także trudności, jakich nadal doświadczają pacjenci po zakończeniu terapii podstawowej.
Działania długofalowe powinny wspierać możliwość rozwoju umiejętności psychospołecznych, np. poprzez organizowanie treningów (uważności czy asertywności), które ułatwiają zachowanie abstynencji, a także zauważanie stanów, potrzeb i praw innych, także w kwestii odmowy picia alkoholu.
Podsumowanie
Nawrót zagraża skuteczności terapii, gdy osoba z uzależnieniem i jej otoczenie nie mają informacji na temat mechanizmu pojawienia się i działania nawrotu i nie potrafią właściwie reagować, gdy pojawiają się sygnały ostrzegawcze. Warto zdawać sobie sprawę z tego, że aby osiągnąć stabilną abstynencję, często potrzeba próbować wielokrotnie. Nie każdemu udaje się za pierwszym razem definitywnie rozstać z alkoholem. Ewentualny nawrót, który może pojawić się nawet po kilkunastu latach niepicia, to przystanek na drodze do zdrowienia, ale warto wówczas zgłosić się do specjalisty uzależnień i uzupełnić pracę terapeutyczną.
Wsparcie ze strony gminy oraz lokalnej społeczności kierowane do osób zdrowiejących to szansa na długotrwałe i owocne efekty terapii, podnoszącej jakość życia osoby z uzależnieniem, jej bliskich i całej społeczności.
Agata Sierota
- Sierota, A. (2025). Jak się nie skusić? Wyzwalacze picia alkoholu. https://www.strategiejst.pl/2025/06/24/jak-sie-nie-skusic-wyzwalacze-picia-alkoholu/ (dostęp: 11.07.2025). ↩︎
- Modrzyński, R. (2024). Pokonać uzależnienie. Podręcznik terapeuty. Difin, Warszawa. ↩︎
- Cierpiałkowska, L., Chodkiewicz, J. (2000). Uzależnienie od alkoholu. Oblicza problemu. PWN, Warszawa. ↩︎
- Wojnar, M. Ślusarska, A. Klimkiewicz, A. (2007). Nawroty w uzależnieniu od alkoholu. Część 3: Społeczno-demograficzne i psychologiczne czynniki ryzyka. Alkoholizm i narkomania, tom 20, nr 1, 81-102 ↩︎
- Chodkiewicz, J. (2012). Odbić się od dna? Rola jakości życia w przebiegu i efektach terapii osób uzależnionych od alkoholu. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. ↩︎
- Sierota, A. (2024). Już nie piję. Powrót do rodziny. https://www.strategiejst.pl/2024/07/08/juz-nie-pije-powrot-do-rodziny/ (dostęp 15.07.2025). ↩︎