Pomoc osobom niewłaściwie używającym alkoholu

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Unsplash / fot. Vitaly Gariev

Kilka milionów Polaków pije w sposób problemowy, a sześćset tysięcy to osoby z uzależnieniem od alkoholu. Terapię podejmuje jedynie co szósty z tych, którzy powinni zmienić swój sposób picia1. Jak gminy mogą pomóc w tym, by jak najwięcej mieszkańców, używających alkoholu w sposób niewłaściwy, zdecydowało się na abstynencję lub ograniczenie picia?

Dawniej, w gminnych strategiach pomocy osobom pijącym, koncentrowano się głównie na osobach z uzależnieniem. Punkty konsultacyjne dla takich osób oraz ich rodzin, komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, stosujące procedurę zobowiązania do leczenia odwykowego2 funkcjonują od dawna. Obecnie zadaniem gmin jest wspieranie motywacji do podjęcia terapii także wśród osób pijących szkodliwie i ryzykownie – tak, by zapobiec rozwojowi problemu3.

Formy pomocy

Terapia uzależnień, ograniczanie picia, a może grupy AA? Do osób pijących ryzykownie i szkodliwie kierowane są akcje edukacyjno-informacyjne i nieco inne formy pomocy niż w przypadku osób z uzależnieniem. Choć zachowywanie abstynencji jest zawsze najbezpieczniejsze, w przypadku części z tych, którzy nie są na nią zdecydowani, rozwiązaniem może być terapia ograniczania picia. Polega ona na nieprzekraczaniu określonych dawek alkoholu, by zmniejszyć szkody dla organizmu. Wymaga pracy z terapeutą i bywa pośrednim etapem w drodze do abstynencji4. Ograniczanie picia zamiast abstynencji wciąż budzi wiele kontrowersji. Często wynika to z niezrozumienia założeń terapii redukcji szkód lub sztywnego przywiązania do dawnych form leczenia, zakładających bezwarunkową abstynencję. Trzeba podkreślić, że terapia redukcji szkód jest kierowana do osób pijących szkodliwie, a także będących na wczesnych etapach uzależnienia, bez zaawansowanych szkód zdrowotnych, raczej młodych, dobrze funkcjonujących społecznie5. Jeśli ktoś nie chce podjąć abstynencji, zaproponowanie mu (przynajmniej na początek) opcji polegającej na ograniczaniu picia może spotkać się z większym zainteresowaniem niż propozycja rezygnacji z alkoholu. Osoby ograniczające picie doświadczają dzięki temu własnej skuteczności, możliwości kontroli, a także lepszego samopoczucia psychicznego i fizycznego dzięki życiu bez alkoholu. Może to skłonić je do samodzielnej decyzji o abstynencji, bo czasem łatwiej jest nie pić, niż picie ograniczać.

Leczenie uzależnień

Gdy na późniejszych etapach uzależnienia jego objawy są silne, a nieustające pragnienie picia uniemożliwia jego ograniczanie, jedynym rozwiązaniem jest abstynencja. Jak ją osiągnąć? Pierwszym krokiem jest odtrucie organizmu w warunkach domowych lub szpitalnych. Kolejnym – terapia. Terapia uzależnień to obszerny temat. Do połowy XX wieku problemy z alkoholem były rozpatrywane w wymiarze moralnym, a przyczyn upatrywano w złej woli pijącego. Stosowano piętnowanie, kary i przymus, co nie okazywało się w większości przypadków skuteczne. W latach 50. ubiegłego wieku problemy z piciem alkoholu zostały uznane za chorobę. Stworzono rozbudowaną teorię i koncepcję leczenia, zwaną modelem Minnesota. Problemy z piciem uznano za nieuleczalną chorobę (w sensie niemożności powrotu do picia kontrolowanego). Model zakładał intensywne, długotrwałe (1–2 miesiące), codzienne oddziaływanie, prowadzone na oddziałach otwartych i zamkniętych oraz włączenie rodziny w proces leczenia6. Praktyka kliniczna pokazywała, że metoda ta pozwalała na uzyskanie stanu abstynencji, ale nie rozwiązywała problemu nawrotów choroby. Leczenie według tego modelu nadal jest praktykowane, ale dla uniknięcia nawrotów kontynuuje się terapię w mniejszym wymiarze godzinowym (np. raz czy dwa razy w tygodniu).
W latach 70. i 80. XX wieku ugruntował się model leczenia poznawczo-behawioralnego (CBT), który skuteczniej zapobiega nawrotom. Był on i jest obecnie często wykorzystywany po ukończeniu kursu podstawowego i osiągnięciu abstynencji, w tzw. terapii zaawansowanej. Model CBT polega m.in. na identyfikacji negatywnych wzorców myślowych i zachowań związanych z piciem oraz dążeniu do ich zmiany. Pomaga w rozwoju umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach i budowaniu motywacji do zachowania abstynencji7.

We współczesnym podejściu do uzależnień, wraz z nową klasyfikacją chorób ICD-11, niewłaściwe picie alkoholu zostało uznane za spektrum zaburzeń – mówi się raczej o nieprzystosowawczym nawyku niż chorobie, podkreślając możliwości jego zmiany. Zwraca się też uwagę na czynniki indywidualne, wpływające zarówno na rozwój zaburzenia, jak i mające znaczenie w zdrowieniu – na przykład współistnienie innych zaburzeń psychicznych, jak depresja, zaburzenia dwubiegunowe czy borderline. Skuteczność metod terapii CBT w odniesieniu do leczenia uzależnienia od alkoholu wraz z często współwystępującymi zaburzeniami lękowymi i depresyjnymi, została potwierdzona badaniami8.

Anonimowi Alkoholicy

Grupy samopomocowe Anonimowych Alkoholików mają długą historię9. Wiele badań potwierdza pozytywną rolę regularnego uczestnictwa w mityngach AA dla utrzymywania krótko- i długotrwałej abstynencji, poprawy funkcjonowania psychospołecznego i jakości życia osób z uzależnieniem. Uczestniczenie w grupach AA przyczynia się do zmiany sieci kontaktów – na rzecz osób, które popierają abstynencję. Zmniejsza to ekspozycję na czynności związane z piciem i bodźce wyzwalające głód alkoholowy, a zwiększa aktywność niezwiązaną z używaniem alkoholu. Grupy AA umożliwiają doświadczenie wspierających relacji, wzorów funkcjonowania bez alkoholu i ciągłej opieki nad celem, jakim jest abstynencja. Jednak wykazano, że wyłącznie uczestnictwo w ruchu AA, bez towarzyszącej terapii, może się okazać niewystarczające. Na gruncie idei AA powstał Program 12 Kroków, którego wyniki były porównywalne do innych form terapii uzależnień. Trzeba jednak pamiętać, że w praktyce, w warunkach naturalnych, ta forma oddziaływań często nie jest prowadzona systematycznie. Wiele danych wskazuje, że równoległe korzystanie z grup AA i terapii przynosi bardzo dobre efekty w zachowaniu abstynencji10.

Decyzja o leczeniu i jego skuteczność

Coraz lepsze rozumienie istoty problemów z używaniem alkoholu pozwala na skuteczniejsze leczenie i docieranie do szerszej grupy osób pijących problemowo. W leczeniu uzależnień podkreśla się znaczenie podejścia integracyjnego (czerpanie z rożnych nurtów i metod), umożliwiającego dostosowanie sposobu leczenia do jednostki, jej historii życiowej, niezaspokojonych potrzeb, współistniejących zaburzeń. Wciąż jednak pokutuje mit, że terapia polega na przymusie i zakazach, nie jest skuteczna i pomaga tylko niektórym, co nie motywuje do jej podjęcia. Wydaje się, że oprócz trudności z przezwyciężaniem silnego przekonania („nie wyobrażam sobie życia bez alkoholu”), duże znaczenie dla braku decyzji o leczeniu, a tym samym uznania siebie za osobę z problemem alkoholowym, jest społeczny odbiór osób pijących. Pomimo zmian zachodzących w społecznym spostrzeganiu problemów związanych z uzależnieniami, obraz osób z uzależnieniem jest zdecydowanie negatywny. Nawet studenci ostatniego roku psychologii i lekarze, pytani o skojarzenia dotyczące osoby z problemem alkoholowym, wymieniali najczęściej określenia pejoratywne, z dużą dozą negatywnych emocji („krzywdzi innych”, „egoista”, „niedojrzały”), a w mniejszym stopniu skojarzenia obiektywne („człowiek z problemem”, „wymaga pomocy”, „traci kontrolę”)11.

Działania gmin

Choć skuteczność terapii zależy od wielu czynników, większym problemem wydaje się być raczej motywacja do udziału w leczeniu. Osłabiają ją funkcjonujące mity o nieskuteczności walki z alkoholem i  negatywny odbiór społeczny osób z uzależnieniem, a także jeden z objawów uzależnienia – pragnienie picia. Ważnym problemem jest też brak odpowiedniego wsparcia ze strony otoczenia.

            Gminy mogą podjąć wiele działań w tym zakresie, w tym działania edukacyjne adresowane do wszystkich mieszkańców, która byłaby odpowiedzią na potrzebę dalszej edukacji w zakresie postrzegania osób z problemem ryzykownego, szkodliwego picia czy uzależnienia, a także możliwości pomocy:

  • w ramach kampanii konieczne jest pokazanie mieszkańcom, że problem z alkoholem może dotknąć każdego;
  • ważna jest zmiana postrzegania osób z uzależnieniem jako wymagających konkretnego wsparcia – zamiast społecznego odrzucenia;
  • potrzebne jest obalanie mitów – np. dotyczących nieskuteczności terapii – które opóźniają decyzję o szukaniu pomocy;
  • konieczne jest informowanie o objawach i skutkach picia jeszcze bez cech uzależnienia oraz prezentacja metod, które mogą pomóc w tego typu problemach, np. Program Ograniczania Picia (POP);
  • niezbędne jest, przynajmniej w ogólnych założeniach, przekazywanie, jak współcześnie wygląda terapia uzależnień – która ma na celu nie tyle wymuszenie abstynencji, co pokazanie możliwości zmian, by poprawić jakość życia;
  • warto też przedstawić mieszkańcom zasady działania wspólnot AA oraz ważne funkcje, jakie mogą pełnić w kolejnych etapach drogi do trzeźwości;
  • przygotować ewentualnych nowych uczestników AA w kontekście celów i zasad oraz osłabić działanie wielu błędnych przekonań, które narosły wokół tych grup wspólnotowych, np. takich, że są adresowane jedynie do osób religijnych albo, że uczestnictwo w AA może zastąpić terapię;
  • ważne jest też informowanie o funkcjonowaniu punktów konsultacyjnych oraz zasadach procedury zobowiązania do leczenia odwykowego, prowadzonej przez gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych,
  • na różne sposoby (spotkanie ze specjalistą, broszury, ulotki, plakaty) należy informować mieszkańców o wszelkich możliwościach uzyskania pomocy: bezpłatny Ogólnopolski Telefon Zaufania Uzależnienia 800 189 990 (w godz. 16–21), Telefon dla osób dorosłych w kryzysie psychicznym 800 702 222 (24/7), Pomarańczowa Linia dla rodziców dzieci pijących alkohol 801 140 068 (w godz. 14–20), baza placówek pomocowych https://www.uzaleznienia.org.pl/ czy mityngi AA https://aa.org.pl/

Gminy, by pomóc mieszkańcom niewłaściwie używającym alkoholu, nie mogą poprzestać na organizacji punktu konsultacyjnego dla osób z uzależnieniem czy użyczaniu pomieszczeń grupom AA. Konieczna jest nieustająca, powtarzana edukacja w zakresie tego, na czym polega problem z alkoholem, jak wygląda pomoc i gdzie można z niej skorzystać.

Agata Sierota
  1. KCPU (2023). Raport 2023. Uzależnienia w Polsce. KCPU, Warszawa. ↩︎
  2. https://kcpu.gov.pl/wspolpraca-z-samorzadami/procedura-zobowiazania-do-leczenia-odwykowego/#zawartosc ↩︎
  3. Cierpiałkowska L., Chodkiewicz J. (2020), Uzależnienie od alkoholu. Oblicza problemu. PWN, Warszawa ↩︎
  4. Denning P., Little J. (2019). Pokonać nałóg. Metoda redukcji szkód w terapii uzależnień od alkoholu i narkotyków. Uniwersytet Jagielloński, Kraków ↩︎
  5. https://www.strategiejst.pl/2024/05/07/program-ograniczania-picia-alternatywa-o-ktorej-malo-kto-wie/ ↩︎
  6. Anderson D.J. (1993). Doświadczenie stanu Minnesota [w: A. Dodziuk (red.), Wybrane spojrzenia na alkoholizm i jego leczenie]. Wyd. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa. ↩︎
  7. Mądrzyński R. (2025). Pokonać uzależnienie. Podręcznik terapeuty. Difin, Warszawa. ↩︎
  8. Farley D. i in. (2022). Przegląd metaanaliz badań nad skutecznością psychoterapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu zaburzeń psychicznych. Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej, Warszawa. ↩︎
  9. Praca zbiorowa (2016). Anonimowi Alkoholicy wkraczają w dojrzałość. Krótka historia AA. Wydawnictwo AA, Kraków. ↩︎
  10. Cierpiałkowska L., Chodkiewicz J. (2020), tamże. ↩︎
  11. Chodkiewicz J. (2012). Odbić się od dna? Rola jakości życia w przebiegu i efektach terapii osób uzależnionych od alkoholu. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. ↩︎