Prowadzenie przez samorządy gminne działań profilaktycznych z zakresu uzależnień wymaga ugruntowanej, zaktualizowanej wiedzy. Warto przypominać społeczności symptomy uzależnień, które ułatwiają rozpoznanie nałogu u siebie czy osób w najbliższym otoczeniu. Warto mówić też o mechanizmach pozwalających zrozumieć tryb funkcjonowania osoby z problemem alkoholowym. Umożliwia to właściwą pomoc.
Wiele zmian w podejściu do problemu uzależnienia od alkoholu zaszło wraz z wprowadzeniem Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11. Uzależnienie od alkoholu to zespół zjawisk fizjologicznych, psychicznych i behawioralnych, wśród których picie alkoholu dominuje nad innymi zachowaniami, jakie poprzednio miały dla osoby większą wartość. W poprzedniej klasyfikacji, ICD-10, głównym objawem uzależnienia było pragnienie alkoholu (często silne, czasami przemożne). W ICD-11 kładzie się nacisk na behawioralny charakter zjawiska, wskazując na uzależnienie jako nabytą reakcję adaptacyjną.Powstaje ona w wyniku wielokrotnego picia alkoholu – dla przyjemności lub w celu radzenia sobie z trudnymi sytuacjami psychospołecznymi. To bardzo ważna zmiana, wskazująca kierunek leczenia. Nie wystarczy doprowadzić organizm osoby z uzależnieniem do stanu, gdy nie pragnie pić – musi się ona nauczyć nowych sposobów radzenia ze stresem, trudnymi emocjami i sytuacjami, by w przypadku ich wystąpienia nie sięgnęła znów po alkohol.
Według ICD-11, objawy uzależnienia od alkoholu to:
1. Upośledzona kontrola
• silne pragnienie lub poczucie przymusu picia, tzw. głód alkoholowy, który towarzyszy prawie przez cały czas lub pojawia się nagle w stresowych sytuacjach;
• zmniejszona zdolność kontrolowania lub ograniczania zachowań związanych z piciem, trudność w unikaniu czy powstrzymaniu się od rozpoczęcia picia, problemy z jego zakończeniem według wcześniejszego założenia (np. tylko dwa piwa).
2. Używanie alkoholu
• za sprawą picia zaniedbywane są codzienne czynności, obowiązki, zdrowie, dbanie o siebie, następuje rezygnacja z innych źródeł przyjemności lub osłabienie zainteresowań; zwiększona ilość czasu przeznaczona jest na zdobywanie alkoholu, jego spożywanie i likwidację skutków działania;
• uporczywe picie alkoholu mimo oczywistych dowodów występowania szkodliwych skutków, np. problemów zdrowotnych, konfliktów z najbliższymi, rozpadu małżeństwa czy utraty pracy.
3. Cechy fizjologiczne
• zespół odstawienny, który pojawia się, gdy picie alkoholu jest ograniczane lub przerywane. Nie można mylić go z tzw. kacem, którego przejawy są słabsze. W omawianym przypadku występują: drżenie mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, nudności, wymioty, biegunka, bezsenność, rozszerzenie źrenic, wysuszenie śluzówek, wzmożona potliwość, zaburzenia snu, niepokój, drażliwość, lęki. Może wystąpić padaczka poalkoholowa, omamy wzrokowe lub słuchowe, majaczenie, drżenie. Osoba w takiej sytuacji – by uniknąć czy zmniejszyć objawy – może używać alkoholu lub pokrewnie działającej substancji (np. leków);
• zmieniona (najczęściej zwiększona) tolerancja alkoholu. Gdy dotychczasowa ilość nie przynosi już oczekiwanego efektu, pojawia się potrzeba spożywania większych dawek.
Jak powstaje i rozwija się uzależnienie?
Mechanizmy uzależnień to skomplikowane procesy, które prowadzą do silnej potrzeby sięgania po substancję lub wykonywania określonego zachowania (uzależnienia behawioralne), pomimo negatywnych konsekwencji. Odpowiadają za to m.in. zmiany w mózgu, mechanizmy psychologiczne i wpływ środowiska.
Zmiany w mózgu
Długotrwałe używanie substancji psychoaktywnych lub wykonywanie określonych zachowań prowadzi do zmian w strukturach i funkcjach mózgu, zwłaszcza w układzie nagrody. Układ nagrody jest odpowiedzialny za odczuwanie przyjemności i motywację, a jego aktywacja przez substancje uzależniające prowadzi do poczucia euforii, co wzmacnia skłonność do ponownego ich użycia.
Psychologiczne mechanizmy uzależnienia
Mechanizmy psychologiczne wyjaśniają istotę zachowań osoby z uzależnieniem. Powstają one na skutek psychofarmakologicznego działania alkoholu na organizm i to one powodują, że osoba z uzależnieniem funkcjonuje w taki sposób. Istnieją trzy podstawowe mechanizmy uzależnień:
1. Mechanizm nałogowego regulowania uczuć – jest odpowiedzialny za powstawanie głodu alkoholowego w sytuacjach, w których osoba nie umie sobie poradzić z bieżącym problemem życiowym. Po spożyciu alkoholu osoba odczuwa ulgę, która jednak nie trwa długo. Gdy zawartość alkoholu we krwi spada, wraca problem, którego użycie substancji psychoaktywnej nie rozwiązało. I znów pojawia się głód i powrót do picia. Tworzy się „błędne koło”. Niestety, po pewnym czasie do pierwotnego problemu dochodzą nowe, związane z nadmiernym używaniem alkoholu, np. absencja w pracy, długi finansowe czy awantury w domu. Wtedy pojawia się jeszcze silniejszy głód, który sprawia, że osoba nadal używa substancji psychoaktywnej, a problemy narastają.
2. Mechanizm iluzji i zaprzeczania – zaburza funkcje poznawcze osoby z uzależnieniem. Nie pozwala na dostrzeżenie rzeczywistych problemów, jakich ktoś doświadcza przez nadmierne spożywanie alkoholu. Osoba zaprzecza, że ma problem z alkoholem, pomimo własnych doświadczeń i informacji zwrotnych na ten temat z otoczenia. Często osoba odpowiedzialnością za swoje picie obarcza innych bądź sytuacje zewnętrzne, np. pije, „bo nikt go nie rozumie, czuje się samotny” albo dlatego, że nie może znaleźć pracy.
3. Mechanizm rozproszonego i rozdwojonego „ja” – sprawia, że osoba spożywająca nadmiernie alkohol traci tożsamość, przestaje kierować swoim życiem. Gdy osoba z uzależnieniem napije się alkoholu, podnosi się jej poczucie wartości i mocy oraz przekonanie, że wszystko się ułoży. Gdy trzeźwieje, traci te złudzenia. Wtedy doświadcza cierpienia, upokorzenia, wstydu. Balansuje między tymi stanami, wszystkie wartości w jej umyśle zanikają, a jedyną staje się alkohol. To on zaczyna kierować życiem osoby z uzależnieniem.
Wpływ środowiska
Duże znaczenie dla rozwoju uzależnienia ma modelowanie wzorców picia w rodzinie (pijący rodzic/rodzice), presja rówieśnicza i dostępność substancji. Jest to temat wymagający odrębnego, dokładnego omówienia.
Ryzykowne picie alkoholu
Wzorce niewłaściwego używania alkoholu mogą znacząco różnić się od siebie i czasem prosty test autodiagnostyczny (o którym piszemy poniżej) może dawać negatywne odpowiedzi. Do ICD-11 wprowadzono nową kategorię diagnostyczną: niebezpieczne/ryzykowne używanie alkoholu, którą można odnieść do osób wysoko funkcjonujących nadmiernie używających alkoholu (HFA). Jest to sposób spożywania substancji, który znacznie zwiększa ryzyko szkodliwych konsekwencji dla zdrowia fizycznego lub psychicznego użytkownika albo innych osób. Wymaga uwagi, porady ze strony specjalistów. Zwiększone ryzyko może wynikać z częstotliwości spożywania alkoholu, ilości wypijanego alkoholu przy danej okazji czy ryzykownych zachowań związanych z używaniem tej substancji. Brak możliwych do zdiagnozowania – w danej chwili – konsekwencji dla zdrowia fizycznego lub psychicznego jest kluczową cechą odróżniającą ryzykowne spożywanie alkoholu od spożywania szkodliwego. Skutki picia alkoholu są często krótkoterminowe, a poważne konsekwencje dla zdrowia fizycznego czy psychicznego pojawiają się później. To problem ważny i trudny, ze względu na brak motywacji osób pijących ryzykownie do podjęcia leczenia, zanim konsekwencje nadużywania alkoholu staną się wyraźnie widoczne.
Działania gmin
- spotkania informacyjno-edukacyjne powinny być adresowane zarówno do członków samorządu, jak i do całej społeczności, aby wszyscy mieli świadomość konsekwencji wynikających z problemów uzależnień i konieczność wspólnotowych działań w tym zakresie;
- ze spotkań, także dyskusji członków samorządu ze społecznością, może zrodzić się wiele nowych pomysłów i inicjatyw, które można wykorzystać w profilaktyce czy wspieraniu leczenia uzależnień;
- warto pokazać, że problem można ograniczyć jedynie wtedy, gdy działania samorządu będą wspierane przez wyedukowaną społeczność;
- do społeczności należy kierować cykliczne kampanie z informacjami na temat uzależnień;
- uzależnienie od alkoholu jest częstym problemem w wielu społecznościach, można więc działania edukacyjne rozpocząć od tego tematu;
- należy uświadamiać lokalne społeczności, że skutki niewłaściwego korzystania z alkoholu bywają różne – niektóre mogą być trudne do rozpoznania, jak wspomniane nadmierne picie osób wysoko funkcjonujących;
- problem uzależnienia od alkoholu jest złożony, należy więc podawać znaczące informacje w prosty, zrozumiały sposób, nie przekazywać jednorazowo zbyt dużej porcji wiedzy. Na koniec zaś przeprowadzić dyskusję z uczestnikami lub ankietę sprawdzającą, czy właściwie zrozumieli przekazywane treści;
- warto też rozpowszechnić w społeczności test autodiagnostyczny uzależnienia od alkoholu, który można zastosować nie tylko w stosunku do samych siebie, ale także w odniesieniu do bliskiego, u którego podejrzewamy problem z alkoholem. Test może być rozdany mieszkańcom w formie papierowej lub zamieszczony na stronie gminy w dostępnym i czytelnym dla wszystkich miejscu, np. w zakładce „uzależnienia”.
Trzeba pamiętać, że taki test nie jest narzędziem diagnostycznym i nie wolno na podstawie wyników wyrokować o diagnozie. Może być jednak zachętą do analizy zachowań także u osób, które nie zdają sobie sprawy ze swojego problemu.
Warto pamiętać, że żadne samobadanie nie zastąpi wizyty u specjalisty terapii uzależnień. Na końcu testu powinny znaleźć się kontakty do miejsc, gdzie można uzyskać pomoc: https://116sos.pl/otrzymaj-pomoc, bezpłatny Ogólnopolski Telefon Zaufania „Uzależnienia” 800 199 990, telefon i adres najbliższej poradni uzależnień czy kontakt do specjalisty, oferującego pomoc w miejscowym punkcie konsultacyjnym.