Następstwa używania alkoholu obejmują wiele obszarów. Picie w sposób ryzykowny lub szkodliwy prowadzi do rozwoju zaburzeń emocjonalnych, behawioralnych, poznawczych i zdrowotnych. Niektóre z tych skutków są natychmiastowe, a inne bardziej odległe w czasie. Warto również podkreślić, że sięganie po alkohol w młodym wieku często przekłada się na bardziej regularny i intensywny sposób jego spożywania w wieku późniejszym oraz na słabsze zdrowie emocjonalne i bardziej rozległe skutki społeczne.
Z piciem alkoholu wiąże się ponad dwieście rodzajów chorób, zaburzeń i urazów. Mowa tu o chorobach nowotworowych, zapaleniu błon śluzowych przewodu pokarmowego, niedokrwistości, chorobie wieńcowej, uszkodzeniach wątroby i trzustki, nadciśnieniu tętniczym, zaburzeniach rytmu serca, udarze mózgu, uszkodzeniu układu nerwowego, zaburzeniach emocjonalnych czy wypadkach, utonięciach i samobójstwach. Używanie alkoholu w sposób pośredni oraz bezpośredni przyczynia się do przedwczesnych zgonów.
I choć, na przykład, choroby wątroby, pojawiające się na skutek spożywania alkoholu, występują zwykle w starszym wieku, pojawiają się doniesienia o nasileniu przypadków jej uszkodzeń oraz o występowaniu alkoholowego zapalenia wątroby u młodych dorosłych. Długotrwałe picie w młodym wieku może również zwiększać ryzyko uszkodzeń wątroby w przyszłości. Przewlekłe używanie alkoholu może uszkadzać móżdżek, który odpowiada za równowagę i koordynację. Prowadzi to m.in. do problemów z chodzeniem. Uszkadzanie przez alkohol nerwów, także obwodowych, może zaś prowadzić do odczuwania bólu, osłabienia, drętwienia i problemów z czuciem. Osoby sięgające po alkohol często cierpią również z powodu bezsenności. Także niedokrwistość i niskopłytkowość to nieprawidłowości w składzie krwi, które często pojawiają się w wyniku nadużywania alkoholu. Może wystąpić również osłabienie odporności, które będzie objawiało się częstszym zapadaniem na choroby wirusowe i bakteryjne. Regularne używanie alkoholu niekiedy prowadzi również do osteoporozy, martwicy kości i innych problemów kostno-mięśniowych pojawiających się na skutek zakłóceń wchłaniania wapnia. Picie alkoholu przekłada się także na stan skóry i na tkankę tłuszczową. Częste spożywanie skutkuje zaczerwienieniem skóry i pojawieniem się trądziku różowatego. Niektóre problemy zdrowotne, pojawiające się w wyniku sięgania po alkohol, są przemijające i odwracalne – mogą ustąpić przy zachowaniu abstynencji. Część jest jednak nieodwracalna i już zawsze będzie wywierała wpływ na życie osoby, którą dotknęły.
W okresie nastoletnim mózg dojrzewa bardzo intensywnie. Dotyczy to zwłaszcza kory przedczołowej odpowiedzialnej za kontrolę impulsów, planowanie, podejmowanie decyzji oraz pamięć. Przyjmowanie w tym okresie alkoholu zmienia wzorce rozwoju neuronalnego i może zaburzać formowanie się połączeń nerwowych. Mózg, zwłaszcza u dojrzewających osób, jest szczególnie wrażliwy na działanie alkoholu. Może się to przełożyć na rozwój przewlekłych problemów neuropoznawczych. Alkohol może również wywierać wpływ na oś hormonalną, m.in. na wydzielanie hormonu wzrostu i hormonów płciowych. W efekcie mogą pojawić się zaburzenia dojrzewania oraz zaburzenia w rozwoju psychicznym. Mówiąc o skutkach somatycznych, nie można pominąć tematu urazów, wypadków czy obrażeń, które są częstymi następstwami osłabienia procesów myślowych, słabszej koordynacji mięśni, spowolnienia psychoruchowego, trudności z chodzeniem czy zaburzeń widzenia związanych ze spożywaniem alkoholu.
Jak wspomnieliśmy, wczesne sięganie po alkohol często skutkuje bardziej regularnym i intensywniejszym sposobem picia w dorosłości. Przekłada się również na pogorszenie zdrowia emocjonalnego i wystąpienie szkód społecznych. Choć wiele osób pije, aby zrelaksować się i rozluźnić, to u dużej części – wbrew oczekiwaniom – alkohol stymuluje hormony stresu powodując niestabilność emocjonalną, pogorszenie nastroju i agresję. Alkohol wyzwala również zmiany w sferach afektywno-motywacyjnych i poznawczych, co u osób pijących w sposób ryzykowny lub szkodliwy może przełożyć się na wystąpienie tendencji samobójczych czy aktów przemocy. Regularne spożywanie alkoholu może prowadzić do rozwoju uzależnienia, w wyniku którego człowiek, pragnąc uzyskać oczekiwane efekty, musi zwiększać jego dawkę.
Zaskoczeniem może być to, że mózg nastolatka jest mniej wrażliwy na wyciszające działanie alkoholu i niektóre objawy upojenia alkoholowego, jak np. zaburzenia motoryczne, dzięki czemu może się wydawać, że alkohol mniej mu szkodzi. Jednocześnie warto podkreślić, że mózg nastolatka jest bardziej wrażliwy na nagradzające i pobudzające działanie alkoholu – m.in. poprzez sposób funkcjonowania układu dopaminergicznego oraz systemu nagrody. Zwiększa to ryzyko częstego i chętnego sięgania przez nastolatka po alkohol. Osoby, które piją w sposób intensywny, są bardziej narażone na zaburzenia emocjonalne, np. depresję lub zaburzenia lękowe. Często dochodzi wówczas do pojawienia się błędnego koła – osoba pijąca zwiększa ilość alkoholu na skutek występowania trudnych do zniesienia stanów emocjonalnych. W efekcie jednak stany te jeszcze bardziej się nasilają.
W jaki sposób myśli osoba pijąca?
Początkowo alkohol, mimo jego różnorodnego działania na ludzki układ nerwowy, przynosi osobie pijącej wiele wrażeń ocenianych jako przyjemne. To, co łączy wszystkie osoby sięgające po alkohol, to możliwość podnoszenia za jego pomocą poziomu dopaminy. Osoba, zwłaszcza młoda, bez dużego doświadczenia, która przeżywa te przyjemne emocje, ocenia je bardzo pozytywnie i bezkrytycznie. Jej pamięć wypełnia się miłymi skojarzeniami związanymi z alkoholem. Jednak z czasem zaczynają pojawiać się nieprzyjemne konsekwencje picia. Pozbawione kontroli wydzielanie się neuroprzekaźników oraz rozregulowany ośrodek nagrody i kary sprawiają, że osobie z rozwijającym się uzależnieniem trudno kontrolować swoje zachowania związane z piciem alkoholu. Często wpada w rozdrażnienie, wywołuje konflikty, trudno jej angażować się w swoje obowiązki, podejmuje ryzykowne zachowania, które mogą skończyć się mniejszymi i większymi problemami. Krótko mówiąc, młody człowiek zaczyna doświadczać strat związanych z piciem.
W umyśle pijącego pojawiają się wówczas dwa rodzaje myśli i przekonań na temat alkoholu. Z jednej strony może myśleć, np. Jak się napiję, to znów będę rozluźniony i spokojny lub Pod wpływem alkoholu jestem bardziej radosny i zabawny, dzięki czemu inni dobrze się ze mną bawią. Jednak z drugiej strony zaczynają pojawiać się myśli o problemach, których przyczyną jest alkohol. Młody człowiek uświadamia sobie, że będąc pod jego wpływem, zrobił lub powiedział coś, czego w rzeczywistości nie chciał, zniszczył coś, zgubił, nie nauczył się na ważny egzamin czy pokłócił z rodzicami. Ta dwoistość prowadzi do pojawienia się silnego konfliktu wewnętrznego. Z jednej strony nie chce rezygnować z alkoholu, aby otrzymywać korzyści, jakie on przynosi, ale z drugiej nie chce doświadczać związanych z nim strat. Dysonans ten jest bardzo nieprzyjemnym stanem, ponieważ ludzka psychika nie lubi sprzeczności. Niektórzy, chcąc osłabić to uczucie, ograniczają lub całkowicie rezygnują z sięgania po alkohol. Dzięki temu nie doświadczają już strat związanych z piciem, jednak w to miejsce często pojawia się dyskomfort z powodu utraty przyjemności i korzyści, jakich alkohol im dostarczał. Część osób, doświadczając dysonansu, odrzuca negatywne myśli i przekonania na temat alkoholu.
Warto tu nadmienić, że każdy z nas interpretuje świat na swój sposób. To, jak widzimy otaczającą rzeczywistość, własne postępowanie oraz zachowanie innych ludzi, jest w dużej mierze subiektywne. Każdy z nas dokonuje bowiem selekcji napływających z zewnątrz informacji – niektórym nadajemy znaczenie, inne ignorujemy. Może nam się wydawać, że widzimy całokształt sytuacji, jednak to nasz mózg na bieżąco uzupełnia brakujące elementy, dając nam złudne wrażenie pewności, że jest tak, jak myślimy. Mechanizm ten ma za zadanie ułatwiać życie, jednak pod wpływem rozwijającego się uzależnienia może dojść do jego pogłębienia i zniekształcenia. Zaburzone pod wpływem intensywnego picia alkoholu wydzielanie neuroprzekaźników osłabia zdolność do dokonywania prawidłowego osądu. Pojawiają się duże zniekształcenia informacji napływających z zewnątrz. Człowiek zaczyna tłumaczyć swoje zachowanie i na skutek tego przestaje widzieć wiele negatywnych konsekwencji swojego picia – dzięki temu może je kontynuować. Tego rodzaju system tłumaczeń określamy jako mechanizm iluzji i zaprzeczeń. Korzysta on z wielu strategii obronnych, jak np. zaprzeczanie, minimalizowanie, obwinianie, racjonalizowanie, intelektualizowanie, odwracanie uwagi, fantazjowanie czy kolorowanie wspomnień. Kiedy człowiek znajdzie się pod jego wpływem, zaczyna myśleć w sposób magiczny i życzeniowy, ignorować fakty, budować jednostronne wizje zdarzeń, a z tych związanych z alkoholem pamiętać tylko to, co dobre. Osoby z uzależnieniem, zwłaszcza na początkowym etapie, nie są świadome tego, że działają pod wpływem mechanizmu iluzji i zaprzeczeń. Jakiekolwiek próby przekonania ich, że się mylą, odbierane są jako atak. Taki mechanizm oczywiście rozwija się powoli i przez lata, dlatego jeśli jego początek ma miejsce w okresie nastoletnim, może być trudny do zauważenia. Młody człowiek poddany mechanizmowi iluzji i zaprzeczeń może mówić: Ostatnio dużo się uczyłem – teraz muszę się napić, żeby się odprężyć. Każdy wie, jak stresująca jest szkoła. Albo: Wszyscy znajomi piją, niczym się od nich nie różnię. Lub może myśleć: Piję, bo mam wakacje, później ograniczę alkohol.
To, co utrudnia młodzieży podważanie własnych przekonań na temat alkoholu i jego działania, to małe doświadczenie życiowe, również to związane z oceną prawdziwości własnych myśli. Dzieci i nastolatki z reguły mocno wierzą w przekonania, jakie pojawiają się w ich głowach. Dodatkowo, osoba znajdująca się pod wpływem mechanizmu iluzji i zaprzeczeń, poza tym, że sama nie dostrzega prostych faktów, uczy się manipulować otoczeniem, by zaczęło myśleć tak jak ona. Przyjaciel nastolatka z rozwijającym się uzależnieniem może więc pomyśleć: Rzeczywiście, uczy się, ma dobre oceny, angażuje się w sport. W takim razie to nie problem, że czasem zrelaksuje się na imprezie. Co ciekawe, nawet rodzice takiego nastolatka mogą ulec temu mechanizmowi, tłumacząc sobie: Wszyscy młodzi eksperymentują i się bawią. To nic takiego, że regularnie wyczuwamy od niego alkohol. Pójdzie do pracy, to na pewno się uspokoi. Wszystko to w połączeniu z etapem życia, w którym rzeczywiście łatwo wytłumaczyć przed sobą i innymi potrzebę zabawy, buntu czy eksperymentowania, może utrudniać nastolatkowi zatrzymanie rozwijającego się problemu. Zatrzymanie się w porę byłoby zaś bardzo korzystne, ponieważ kiedy po wielu latach picia do człowieka dociera fakt, że dotknęło go uzależnienie, mechanizm iluzji i zaprzeczeń zwykle dalej aktywnie działa, podsyłając myśli w rodzaju: Już za późno na zmiany czy Zbyt wiele straciłem, by teraz było o co walczyć.
Psychospołeczne konsekwencje picia alkoholu
Picie ma wpływ nie tylko na życie jednostki. Jest ono zwykle umiejscowione w przestrzeni społecznej, przez co jego negatywne następstwa, np. zachowania agresywne, wypadki, przestępstwa czy przemoc, odczuwane są również przez inne osoby. Młody, pijący człowiek swoim zachowaniem wywiera wpływ na modelowanie postępowania innych nastolatków ze swojego otoczenia. Kiedy taki człowiek pije w sposób intensywny, jego skłonność do podejmowania prospołecznych wyborów i działań zostaje stłumiona. Wzrasta zaś aspołeczność, lęk i złość. Picie ma również negatywny wpływ na to, w jaki sposób pełni on rolę ucznia, syna/córki, przyjaciela, kolegi. Regularne sięganie po alkohol zwykle przekłada się na obniżenie osiągnięć edukacyjnych i rezygnację z rozwijających aktywności, które kiedyś sprawiały radość. Nie są to jednak jedyne psychospołeczne skutki picia alkoholu przez nastolatki. Należy uwzględnić tu również:
- zahamowanie rozwoju tożsamości i osobowości. Regularne sięganie po alkohol sprawia, że młody człowiek, zamiast powoli budować samoświadomość, zaczyna opierać swoją tożsamość na doświadczeniach związanych z piciem i otoczeniem, w którym picie stanowi stały element. Brak stabilnej tożsamości może wpływać na poszukiwanie za wszelką cenę akceptacji u innych. Stałe przyjmowanie alkoholu może doprowadzić do utrwalenia takich cech jak impulsywność, niestabilność emocjonalna, egocentryzm czy unikanie odpowiedzialności;
- zaburzona zostaje tak ważna w tym okresie nauka budowania relacji oraz radzenia sobie z różnorodnymi emocjami. Alkohol często staje się sposobem na nawiązywanie i utrzymywanie relacji czy wyrażanie przyjemnych i obniżanie trudnych emocji. Proces dojrzewania emocjonalnego może zostać znacznie zaburzony i zahamowany, przez co młody człowiek nie buduje odporności psychicznej;
- w okresie nastoletnim człowiek uczy się stawiać czoło trudnościom i radzić z wyzwaniami. Stopniowo poznaje i wypracowuje własne strategie postępowania w takich sytuacjach. Regularne picie alkoholu może zaburzyć ten proces, stając się najchętniej wybieraną strategią ucieczkową, która nie będzie służyła konstruktywnemu rozwiązywaniu problemów i wykształcaniu odpowiedzialności za siebie i swoje decyzje;
- trudno również nie zauważyć, że picie alkoholu przez młodych ludzi może doprowadzić do utraty szans i możliwości, które są charakterystyczne dla etapu życia, na którym się znajdują. Młodość jest czasem poznawania siebie, rozwijania swoich zainteresowań, odkrywania talentów, budowania ambicji i kształtowania celów życiowych. Pogorszenie koncentracji i osłabienie motywacji na skutek regularnego picia może prowadzić do zaniedbywania nauki i pasji.
Warto, aby programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych wśród młodych ludzi koncentrowały się na wczesnej profilaktyce w środowisku szkolnym i rówieśniczym, bazującej na programach rekomendowanych o potwierdzonej skuteczności, wzmacnianiu czynników chroniących w rodzinie, tworzeniu alternatywnej wobec picia alkoholu oferty dla młodych ludzi, włączaniu nastolatków w działania profilaktyczne, współpracy międzyinstytucjonalnej oraz na profilaktyce opartej na danych i diagnozie lokalnej.
Maria Engler
Bibliografia:
Modrzyński, R., Psychoedukacja w terapii uzależnienia od alkoholu. Scenariusze zajęć, Warszawa 2020.
Ziółkowska, B., Wycisk J., Autodestruktywność dzieci i młodzieży, Warszawa 2019.