Liczne badania wskazują na związek między doświadczaniem przemocy i traum z występowaniem zaburzeń odżywiania. Z problematyką zaburzeń odżywiania ściśle wiążą się zjawiska autoagresji oraz przemocy w relacjach partnerskich.
Zachowania związane z odżywianiem często odzwierciedlają to, co dzieje się w naszym życiu. Inaczej możemy bowiem odżywiać się, kiedy jest w nim dużo pośpiechu i napięcia, a inaczej, gdy jesteśmy na wakacjach bądź spędzamy spokojny weekend w gronie rodzinnym. Nie każde inne niż typowe „zachowanie jedzeniowe” świadczy o zaburzeniach odżywiania. Ponadto, choć stworzono dokładne normy wagowe dla płci i wieku, to nie możemy zakładać, że masa ciała zawsze mówi o problemach z odżywianiem. Warto pamiętać o tym, że takie zaburzenia mogą występować także przy wadze, która mieści się w granicach normy.
Rodzaje zaburzeń odżywiania
- jadłowstręt psychiczny – inaczej anoreksja. Osoby cierpiące na anoreksję silnie pragną osiągnąć jak najszczuplejszą sylwetkę, jednak nie zmienia to faktu, że odczuwają również potrzeby fizjologiczne – aby oszukać głód, stosują najrozmaitsze techniki, ograniczając posiłki, co często prowadzi do obniżenia masy ciała. Chorzy odczuwają przy tym intensywny niepokój związany z możliwością przybrania na wadze, ta kwestia ma kluczowy wpływ na ich samoocenę. Mają przy tym zaburzony odbiór masy i wyglądu swojego ciała;
- bulimia psychiczna – jednym z jej objawów jest uporczywa koncentracja na jedzeniu oraz odczuwanie silnego pragnienia bądź nawet przymusu spożywania go. Osoba cierpiąca na bulimię żyje w nieustannej ambiwalencji – boi się przytyć, a jednocześnie niezwykle trudno jej powstrzymać się od pochłaniania ogromnych ilości kalorycznych produktów. Kształt i masa ciała są najważniejszymi czynnikami wpływającymi na samoocenę osoby dotkniętej bulimią. Ponadto osoby te bardzo często są świadomego tego, że to, co robią jest nieprawidłowe, przez co, poza dolegliwościami fizycznymi, odczuwają również skutki psychiczne – poczucie winy, przygnębienie, lęk;
- zespół jedzenia kompulsywnego – niektórzy opisują to zaburzenie jako uzależnienie od jedzenia. Aby można było je zdiagnozować, muszą występować powtarzające się napady objadania się, które charakteryzuje przyjmowanie w krótkim okresie ilości jedzenia przekraczających możliwości większości osób. Człowiek dotknięty tym zaburzeniem nie sięga po jedzenie z powodu odczuwania głodu – celem jest rozładowanie napięcia. Fakt występowania epizodów objadania się ostatecznie zawsze jednak generuje lęk, frustrację i napięcie – powstaje więc błędne koło. Osoba dotknięta tym zaburzeniem najczęściej spożywa posiłki w samotności, ponieważ odczuwa zawstydzenie ilością przyjmowanego jedzenia. Może również czuć do siebie wstręt, mieć poczucie winy i obniżony nastrój;
- ograniczanie lub unikanie jedzenia – charakterystyczne dla tego zaburzenia jest unikanie jedzenia wybranych pokarmów lub całych grup produktów, najczęściej z powodu ich właściwości sensorycznych, ale też z powodu emocji i skojarzeń, jakie wywołują. Najczęściej to zaburzenie występuje u dzieci, ale czasem również u nastolatków i dorosłych. Może mieć różne formy. Niektóre dotknięte nim osoby unikają jedzenia ze względu na jego konsystencję, temperaturę, zapach, kolor lub smak. Inni ze względu na obawy przed zadławieniem się, nudnościami, wymiotami czy bólem przy przełykaniu – ten typ nazywamy zapobiegawczym. Nieprzyjmowanie wystarczającej ilości pokarmu może wystąpić również z powodu małego zainteresowania jedzeniem, słabego apetytu czy zapominania o posiłkach. Najważniejsza różnica między tym zaburzeniem a innymi zaburzeniami odżywiania to brak niepokoju związanego z masą ciała oraz brak zniekształceń w postrzeganiu go. Głównym powodem są właściwości sensoryczne i lęk, a nie np. właściwości zdrowotne jedzenia, jak ma to miejsce w przypadku ortoreksji psychicznej;
- ortoreksja psychiczna – polega na fiksacji na zdrowej i odpowiedniej, w przekonaniu danej osoby, żywności. Osoba dotknięta tym zaburzeniem nadmiernie troszczy się o swoje zdrowie, cierpi na skutek natrętnych myśli na ten temat, ma sztywne podejście do diety, a jej życie kręci się wokół planowania jadłospisu i przygotowywania posiłków. W miarę upływu czasu zwiększa się liczba wprowadzanych ograniczeń, co może prowadzić do wykluczania całych grup pokarmów oraz wydłużania postu, postrzeganego jako detoksykujący i oczyszczający. Osoba dotknięta tym zaburzeniem doświadcza dużej chwiejności – kiedy udaje się jej przestrzegać restrykcyjnych norm, ma poczucie sukcesu i kontroli, a kiedy dochodzi do odstępstw od sztywnych zasad, odczuwa wstręt do siebie i spadek nastroju.
Zaburzenia odżywiania mają wyniszczający wpływ na organizm i mogą pozostawiać w nim nieodwracalne zmiany. Wyniszczenie może zaburzać rozwój, a wręcz prowadzić do śmierci. Zaburzenia odżywiania mają również duży wpływ na rozwój emocjonalny, stan psychiczny oraz funkcjonowanie społeczne, szkolne i zawodowe. Dlatego tak ważne jest jak najwcześniejsze podjęcie leczenia oraz psychoterapii.
Przyczyny zaburzeń odżywiania
Przyczyny występowania zaburzeń odżywiania są zróżnicowane. Ich uwarunkowania można podzielić na trzy kategorie. Pierwszą z nich są czynniki usposabiające, do których należą złe relacje rodzinne, problemy z osiągnięciem autonomii, brak kompetencji społecznych, stres związany z relacjami z innymi ludźmi, traumatyczne doświadczenia seksualne, wewnętrzne konflikty dotyczące swojej seksualności, wysoka wrażliwość oraz tendencje do perfekcjonizmu, zwłaszcza w sferze wyglądu.
Do kolejnej grupy – czyli czynników wyzwalających zaburzenia odżywiania – można zaliczyć panujące w społeczeństwie mało realistyczne wzorce piękna, kontakt z tzw. thinspiracjami, czyli materiałami zachęcającymi do bycia bardzo szczupłym, tendencje do porównań społecznych „w górę”, problemy w życiu osobistym, duże życiowe zmiany i konieczność adaptacji do nich, separację od ważnych dorosłych, konflikty wewnętrzne oraz zmiany w ciele związane z okresem dojrzewania.
Wreszcie, czynnikami podtrzymującymi zaburzenia odżywiania są satysfakcja i poczucie sukcesu płynące z kontrolowania swojego ciała, poczucie bycia innym czy lepszym niż wszyscy, wzbudzanie zainteresowania w otoczeniu (również w przestrzeni online), uczucie ulgi i uspokojenia następujące po przeczyszczeniu się, rezygnacji z posiłku czy intensywnych ćwiczeniach.
Związek przemocy z powstawaniem zaburzeń odżywiania
Przyczyny rozwoju zaburzeń odżywiania można podzielić na biologiczne, psychologiczne, poznawcze, rodzinne, społeczno-kulturowe oraz sytuacyjne. Skupimy się tu na wpływie doświadczania przemocy na ich rozwój.
Jak wiadomo, przemoc nie ogranicza się jedynie do aktów fizycznych. Niekorzystne cechy systemu rodzinnego, jak nieuzasadniona nadopiekuńczość rodziców bądź nadmiernie kontrolujący i perfekcjonistyczny styl wychowawczy, to także działania o charakterze przemocowym, ponieważ odbierają one dziecku możliwość autonomicznego funkcjonowania i zaspokajania potrzeb samostanowienia i niezależności (zmieniających swoje nasilenie w toku dorastania). Są to zachowania, które często wymienia się w opisach rodzin osób dotkniętych zaburzeniami odżywiania. Niektórzy badacze mówią o tym, że symptomy anoreksji i bulimii mają stanowić formę tzw. kompensacyjnej tożsamości, dzięki której człowiek może określić siebie i zapewnić sobie poczucie sensu istnienia.
Rodzajem przemocy może być również brak jasnych granic pomiędzy członkami rodziny, brak hierarchii i zdrowego podziału ról. W takich rodzinach może na przykład dochodzić do parentyfikacji. Przemoc emocjonalna polega w nich m.in. na braku czułości względem dziecka, odmawianiu mu bliskości, nieokazywaniu uczuć i niezapewnianiu poczucia bezpieczeństwa. Rodzice chętnie wykorzystują przy tym swoje dzieci jako źródło wsparcia.
Kiedy nastolatek wychowuje się w takim domu, może mieć poczucie, że ciało jest jedynym obszarem, nad którym ma kontrolę. Redukowanie masy ciała może dostarczać mu poczucia sprawczości i sukcesu. Przemocą wobec dzieci jest też wikłanie ich w konflikty małżeńskie, co często ma miejsce w rodzinach osób dotkniętych zaburzeniami odżywiania. Takie dzieci doświadczają silnego konfliktu wewnętrznego, ponieważ rodzice chcą, by opowiedziały się po jednej ze stron. Dodatkowo czują odpowiedzialność za przetrwanie systemu rodzinnego, co jest zadaniem przerastającym możliwości emocjonalne dziecka czy nastolatka.
W rodzinach osób cierpiących na bulimię często można dostrzec rozwiązywanie konfliktów w gwałtowny, także przemocowy sposób, tendencje perfekcjonistyczne, nadopiekuńczość, chaos i napięcie. Nierzadko u członków tych rodzin występują także problemy zdrowia psychicznego, zaburzeń afektywnych i uzależnień. Zdarza się, że osoby dotknięte bulimią były wykorzystywane seksualnie przez członków swoich rodzin.
Przemoc w domach osób cierpiących na bulimię może polegać również na izolowaniu dziecka czy nastolatka od świata zewnętrznego. Rodzice wymagają, by domownicy pozostawali ze sobą w bardzo bliskich relacjach i byli wobec siebie bezwarunkowo lojalni. Niestety lojalność ta często polega na ukrywaniu przed światem problemów rodziny, w tym aktów przemocy. Jeśli młody człowiek chce zaznaczyć swoją indywidualność, traktowane jest to jako zdrada. Od domowników wymaga się wypierania własnych potrzeb i pragnień na rzecz poświęcania się dla bliskich. W efekcie potrzeba niezależności i separacji u młodego człowieka nie zostaje zaspokojona. Nie ma on swobody w relacjach rówieśniczych ani w budowaniu własnego systemu wsparcia. Zachowania jedzeniowe o charakterze przemocowym również mogą przyczyniać się do rozwoju bulimii. Często bowiem zdarza się, że rodzice starają się „motywować” swoje dzieci, zwłaszcza córki, do odchudzania się, stosując metody, takie jak wyśmiewanie, wyszydzanie czy sarkazm.
Mechanizmy łączące przemoc domową z zaburzeniami odżywiania obejmują rozwój stresu pourazowego (PTSD), zaburzeń emocjonalnych – na przykład depresji – i rozwój postrzegania ciała w zniekształcony sposób oraz stosowanie specyficznych zachowań jedzeniowych jako strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami bądź odzyskania kontroli nad życiem poprzez kontrolę nad ciałem. Liczne badania wskazują na traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa jako czynniki sprzyjając zaburzeniom odżywiania. Przemoc emocjonalna częściej jest wiązana z większym prawdopodobieństwem zarówno jedzenia restrykcyjnego, jak też objadania się i przeczyszczania. Przemoc fizyczna częściej zaś wiązana jest z zachowaniami bulimicznymi.
Z objawami zaburzeń odżywiania koreluje również przemoc w związkach. Osoby doświadczające jej częściej zgłaszają objawy, takie jak objadanie się, przeczyszczanie, silne niepokojenie się masą czy kształtem ciała. Występowanie PTSD, np. w związku z doświadczaniem przemocy w dzieciństwie lub w dorosłości, może utrudniać leczenie zaburzeń odżywiania.
Autoagresja a zaburzenia odżywiania
W terapii zaburzeń odżywiania konieczne jest również uwzględnienie takich zagadnień, jak złość, autoagresja oraz trudność w regulowaniu emocji. Okazuje się bowiem, że u osób z zaburzeniami odżywiania dość często występują trudności w rozpoznawaniu, wyrażaniu i kontrolowaniu emocji, zwłaszcza złości. Zwiększa to ryzyko jej narastania, a w konsekwencji pojawiania się autoagresji. Samookaleczanie się stanowi niekiedy narzędzie do ponownego przeżywania i odgrywania emocji doświadczanych w trakcie traumatycznego wydarzenia, np. molestowania seksualnego bądź przemocy fizycznej lub psychicznej.
Formami autoagresji mogą być odmawianie przyjmowania jedzenia, cięcie się, kaleczenie, wyrywanie włosów, brwi lub rzęs czy utrudnianie gojenia się ran. Skrajną formą są próby samobójcze. Zachowania autodestrukcyjne u osób z zaburzeniami odżywiania mogą być spowodowane występowaniem poczucia winy, chęcią samoukarania się, rozładowania napięcia oraz odzyskania kontroli.
Na temat zaburzeń odżywiania należy patrzeć szeroko. Konieczne jest uwzględnienie problemów osoby z funkcjonowaniem jej ciała, psychiki oraz sfery relacji międzyludzkich. Aby chronić młodych ludzi przed rozwijaniem się zaburzeń odżywiania, należy przede wszystkim zadbać o relacje rodzinne – tak, aby były one zdrowe i pozbawione zachowań przemocowych. Nie możemy zapominać o tym, że przemocą jest także pozwalanie na to, by dziecko było jej świadkiem. Ogromnie istotna jest także nauka regulowania emocji i radzenia sobie ze złością.
Maria Engler
Bibliografia:
Kościcka, K., Czepczor, Brytek-Matera, K., A., Ekspresja złości. Agresja (z) ciała – zachowania autoagresywne u osób cierpiących na zaburzenia odżywiania, Ogólnopolskie Centrum Zaburzeń Odżywiania, https://centrumzaburzenodzywiania.pl/strefaspecjalisty/ekspresja-zlosci-agresja-z-ciala-zachowania-autoagresywne-u-osob-cierpiacych-na-zaburzenia-odzywiania/ (dostęp 20.10.2025). Ziółkowska, B., Wycisk, J., Autodestruktywność dzieci i młodzieży, Warszawa 2019.