Rozstanie czy rozwód, szczególnie w sytuacjach konfliktowych, nie zawsze oznacza zakończenie przemocy w relacji. W wielu przypadkach przybiera ona nowe formy, znane jako przemoc poseparacyjna, która jest rodzajem przemocy domowej.
Przemoc poseparacyjna (post-separation abuse) to zjawisko coraz szerzej opisywane w literaturze psychologicznej, prawniczej i socjologicznej. Oznacza działania osoby stosującej zachowania krzywdzące, które – mimo formalnego zakończenia relacji – mają na celu utrzymanie kontroli nad byłym partnerem i dziećmi. Schemat tego zjawiska często określa się mianem obsesyjnej koncentracji na matce i dziecku, ponieważ większość strategii agresora opiera się na manipulowaniu więzią rodzicielską i destabilizowaniu życia rodzinnego.
Coercive control – fundament przemocy poseparacyjnej
Pojęcie coercive control – wprowadzone przez Evana Starka – oznacza systematyczne, powtarzające się działania osoby stosującej przemoc, które ograniczają autonomię osoby doznającej przemocy, narzucają jej podporządkowanie i odbierają poczucie wolności. W przeciwieństwie do przemocy rozumianej jako pojedynczy akt agresji, kontrola poprzez przymus ma charakter ciągły i wszechogarniający – tworzy coś w rodzaju więzienia bez krat. Bardzo trudno samodzielnie przerwać pogłębiającą się kontrolę w przemocy domowej. Potrzebne jest wsparcie z zewnątrz – specjalistów, instytucji działających w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej.
Kluczowe cechy coercive control to przewlekłość, wielowymiarowość oraz cel w postaci dominacji i podporządkowania drugiej osoby. Osoba, która chce za wszelką cenę zachować kontrolę, nie musi stosować przemocy fizycznej – wystarczy, że konsekwentnie odbiera osobie krzywdzonej poczucie bezpieczeństwa i niezależności. Najczęściej stosowane mechanizmy obejmują izolację od otoczenia, ograniczanie dostępu do zasobów ekonomicznych, kontrolę zachowań i decyzji oraz stosowanie presji emocjonalnej.
Po separacji kontrola nie zanika – zmienia jedynie formę. Osoba stosująca przemoc może wykorzystywać procedury prawne, aby przeciągać sprawy i powodować stres, używać obowiązku kontaktów z dzieckiem jako pretekstu do ingerencji w życie byłej partnerki/byłego partnera, manipulować dzieckiem, a także stosować naciski finansowe. Jak zauważa Stark, coercive control działa jak niewidzialna sieć, w której osoba po doświadczeniu przemocy zostaje uwięziona, a każda próba uwolnienia się jest karana kolejnymi aktami przemocy.
Mechanizmy przemocy poseparacyjnej
Przemoc poseparacyjna ma charakter wielowymiarowy i obejmuje różnorodne techniki kontroli, które można uporządkować w następujące obszary:
- przemoc psychiczna i seksualna wobec matki i dziecka – groźby, poniżanie, zastraszanie, wymuszanie lojalności lub podporządkowania poprzez szantaż emocjonalny czy seksualny;
- nękanie i zastraszanie – uporczywe telefony, nachodzenie, niszczenie rzeczy, używanie instytucji do składania fałszywych oskarżeń;
- podważanie umiejętności rodzicielskich – kwestionowanie kompetencji matki, przedstawianie jej jako osoby niezdolnej do wychowania dziecka, sugerowanie chorób psychicznych;
- dyskredytowanie matki jako osoby – oczernianie w środowisku społecznym i zawodowym, fabrykowanie dowodów, publiczne ośmieszanie;
- kontrola ekonomiczna – odmawianie płacenia alimentów, zaciąganie długów, używanie finansów jako narzędzia szantażu;
- narażanie dzieci – wciąganie ich w konflikt, obciążanie ich lojalnością wobec jednego z rodziców, narażanie na przemoc pośrednią;
- lekceważenie dzieci – brak uwagi wobec ich emocji i potrzeb, traktowanie ich instrumentalnie jako elementu walki;
- zaburzanie relacji dziecko–matka – izolowanie dzieci od matki, manipulacja więzią, stosowanie presji, by dziecko „wybrało” jednego z rodziców.
DARVO – strategia odwracania ról
Jednym z najważniejszych narzędzi osób, które stosują przemoc poseparacyjną, jest mechanizm DARVO, który oznacza:
- Deny (zaprzeczaj) – osoba stosująca przemoc neguje istnienie przemocy („to nieprawda”, „ona wymyśliła”);
- Attack (atakuj) – następnie kieruje atak na ofiarę, podważając jej wiarygodność, zarzucając kłamstwa czy chorobę psychiczną;
- Reverse Victim and Offender (odwróć role osoby doznającej przemocy i osoby, która ją stosuje) – osoba stosująca przemoc przedstawia siebie jako ofiarę sytuacji, a rzeczywistego pokrzywdzonego jako agresora.
W praktyce sądowej mechanizm DARVO prowadzi do tego, że matka przedstawiana jest jako osoba ograniczająca kontakty czy alienująca ojca, podczas gdy faktycznie broni siebie i dzieci przed przemocą domową. Osoba manipulująca dąży za wszelką cenę do przedstawienia siebie jako stronę pokrzywdzoną, która tylko domaga się swoich praw, np. prawa do kontaktów z dzieckiem, mimo że wielokrotnie dziecko nie chce tego kontaktu. Obawy artykułowane przez dziecko są interpretowane jako wynik złego nastawiania dziecka przez matkę przeciwko ojcu. Mechanizm DARVO działa skutecznie, ponieważ wprowadza otoczenie i instytucje w stan dezorientacji, a u osoby doznającej przemocy wywołuje poczucie osamotnienia i wtórnej wiktymizacji.
Konsekwencje dla dorosłych i dzieci
Przemoc poseparacyjna niesie poważne konsekwencje psychologiczne. U osób doznających przemocy prowadzi do przewlekłego stresu, zaburzeń lękowych, depresji, problemów ze snem i somatyzacji. Kobiety często tracą poczucie bezpieczeństwa i zaufanie do instytucji, które bywają podatne na manipulacje osoby stosującej przemoc. Natomiast dzieci bywają jednocześnie świadkami i tymi, które doznają przemocy poseparacyjnej. W literaturze wskazuje się na zwiększone ryzyko wystąpienia objawów PTSD, trudności w regulacji emocji, problemów szkolnych i relacyjnych. Długofalowo takie doświadczenia mogą prowadzić do powielania wzorców przemocy w dorosłym życiu.
Wyzwania systemowe
Instytucje – sądy, kuratorzy, zespoły interdyscyplinarne, grupy diagnostyczno-pomocowe – często mają trudność w rozróżnieniu konfliktu okołorozwodowego od systematycznej przemocy poseparacyjnej. Osoby stosujące tę formę przemocy domowej i mechanizm DARVO, skutecznie kamuflują własne zachowania, przedstawiając się jako osoby pokrzywdzone.
W Wielkiej Brytanii coercive control jest karalne jako odrębne przestępstwo (zgodnie z zapisami Serious Crime Act z 2015 roku). W Polsce brak jeszcze podobnych rozwiązań prawnych, a zjawisko przemocy poseparacyjnej dopiero zaczyna być rozpoznawane w praktyce orzeczniczej. Potrzebne są zmiany systemowe – szkolenia dla sędziów i psychologów, szersze i szybsze procedury ochrony osób doznających przemocy oraz mechanizmy ograniczające nadużywanie procedur prawnych przez osoby stosujące przemoc.
Rozpoznanie przemocy poseparacyjnej jest kluczowe zarówno w obszarze prawnym, jak i terapeutycznym. Niezbędne są działania systemowe i interdyscyplinarne, które pozwolą skutecznie chronić osoby doznające przemocy oraz zapobiegać przenoszeniu wzorców przemocy domowej na kolejne pokolenia. Podsumujmy: przemoc poseparacyjna to zjawisko oparte na kontroli poprzez przymus (coercive control) manipulacji rolami (DARVO). Nie kończy się wraz z rozstaniem, lecz przybiera nowe formy – od nękania, poprzez kontrolę ekonomiczną, aż po manipulację dziećmi. Jej ofiarami są nie tylko byli partnerzy, ale także dzieci, które stają się zakładnikami konfliktu. Zwłaszcza, gdy po rozwodzie byli małżonkowie zamieszkują wspólnie ze względu na sytuację ekonomiczną. Przemoc domowa nie kończy się wówczas wraz z orzeczeniem rozwodu.
Maksymiliana Żaczek
Bibliografia
Bancroft, L. (2015). Why does he do that? Inside the minds of angry and controlling men. Berkley Books.
Douglas, H. (2018). Legal systems abuse and coercive control. Criminology & Criminal Justice, 18(1), 84–99, https://doi.org/10.1177/1748895817728380
European Institute for Gender Equality (2022). Post-separation abuse: Forms, impact and responses. Publications Office of the European Union
Freyd, J. J. (1997). Violations of power, adaptive blindness, and betrayal trauma theory. Feminism & Psychology, 7(1), 22–32, https://doi.org/10.1177/0959353597071004
Holt, S. (2017). Domestic violence and the paradox of post-separation mothering. British Journal of Social Work, 47(7), 2049–2067, https://doi.org/10.1093/bjsw/bcw162
Holt, S., Buckley, H., & Whelan, S. (2008). The impact of exposure to domestic violence on children and young people: A review of the literature. Child Abuse & Neglect, 32(8), 797–810, https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2008.02.004
Sharp-Jeffs, N., & Kelly, L. (2016). Domestic abuse and post-separation violence: The experience of survivors. London Metropolitan University.
Stark, E. (2007). Coercive control: How men entrap women in personal life. Oxford University Press.
Stark, E. (2012). Looking beyond domestic violence: Policing coercive control. Journal of Police Crisis Negotiations, 12(2), 199–217, https://doi.org/10.1080/15332586.2012.725016