Grupowa pomoc dla osób z uzależnieniem i ich rodzin

Zdjęcie ilustracyjne / źródło Unsplash/ fot. Dorota Trzaska

Wyniki działań profilaktycznych i leczenia uzależnień pokazują, że warto podejmować wzmożone działania, aby ograniczyć negatywne konsekwencje spożywania alkoholu. Gminy mogą i powinny wziąć czynny udział w organizacji nie tylko indywidualnych, ale i grupowych form pomocy dla osób z uzależnieniem, a także prowadzić edukację w tym zakresie.

Grupowe formy pomocy wykazują się szczególną skutecznością i są stosowane równolegle do terapii indywidualnej, co znacząco wspiera proces zdrowienia. Rodzaje pomocy grupowej bywają różnie definiowane i, w istocie, różnią się podstawowymi zasadami¹.

Grupy samopomocowe

W grupach samopomocowych nie ma specjalisty, tak jak w pozostałych formach grupowej pomocy. Spotkania prowadzą tzw. liderzy – zwykle osoby z pewnym stażem abstynencji i uczestnictwa w grupach. Obowiązują określone zasady uczestnictwa, których przestrzegania pilnuje prowadzący. Grupy, niezależnie od tego, czy dotyczą problemu używania substancji psychoaktywnych czy uzależnień behawioralnych (od hazardu, zakupów czy internetu) opierają się zwykle na Programie 12 Kroków, który jest planem rekonstrukcji myślenia i wprowadzania zmian w dotychczasowym życiu. Gdy członek wspólnoty samopomocowej zdecyduje się na realizację Programu 12 Kroków, wybiera z członków grupy tzw. sponsora, który wspiera go duchowo i emocjonalnie (i musi wyrazić zgodę na tę funkcję). Zaleca się, by wybierać osobę z większym stażem i w zaawansowanym procesie zdrowienia. Taki członek wspólnoty pełni dla nowicjusza rolę przewodnika w przygotowywaniu i realizacji planu zdrowienia, służy mu radą i wsparciem w trudnych chwilach. Grupy samopomocowe są odbierane przez większość uczestników jako potrzebne i skuteczne, choć warto mieć także świadomość ograniczeń takiej formy pomocy.

Założyciele grup samopomocowych ruchu Anonimowych Alkoholików – Bill W. i Bob S. – odkryli, że spotykając się i rozmawiając o swoim używaniu alkoholu oraz codzienności bez niego, utrzymują abstynencję. To zapoczątkowało rozwój także innych tego typu grup – Anonimowych Narkomanów, Hazardzistów czy Seksoholików². Skuteczność grup samopomocowych w dużej mierze zależy od składu i przestrzegania ustalonych zasad, co w różnych grupach jest w różnym stopniu realizowane. Z drugiej strony, zbyt sztywne reguły, np. wspólne recytowanie Modlitwy o pogodę ducha w kręgu osób trzymających się za ręce, może zniechęcać niektórych uczestników.

Często przedmiotem krytyki jest brak możliwości udzielania informacji zwrotnych, co ma miejsce w grupach wsparcia i grupach terapeutycznych. W grupach samopomocowych zazwyczaj każdy uczestnik opisuje swoje doświadczenia, a pozostali odnoszą je do swojej sytuacji.

Innym niebezpieczeństwem jest pojawiający się w niektórych grupach trend negowania korzyści pomocy terapeutycznej – członkowie grupy, uznają skuteczność tylko grup samopomocowych i nie zachęcają, a czasem wręcz krytykują, równoległe uczestnictwo w terapii indywidualnej lub grupowej ze specjalistą. Niestety bywa też tak, że specjaliści zniechęcają do udziału w grupach samopomocowych, ze względu na brak w nich specjalistycznego nadzoru. Tymczasem doświadczeni praktycy wskazują na najlepsze efekty przy korzystaniu z obu form pomocy. Są znane przykłady utrzymywania abstynencji jedynie dzięki udziałowi w grupach samopomocowych, grupy te nie są jednak w stanie pomóc w dokonaniu głębokich zmian u osoby z uzależnieniem, co jest zwykle warunkiem utrzymania abstynencji.

Grupy wsparcia

Terapia i wsparcie to spotkania ze specjalistą. Wsparcie zwykle opiera się na edukacji z podstawowymi elementami oddziaływań psychologicznych: uświadamianiu mechanizmów, skutków uzależnienia, wzmocnieniu motywacji do pracy nad nałogiem i planowaniu działań, by rozwiązać problem uzależnienia. Grupy wsparcia są zazwyczaj organizowane w poradniach leczenia uzależnień i przy oddziałach szpitalnych, prowadzą je terapeuci. Zwykle grupy te mają konkretne założenia, cele, warunki uczestnictwa oraz czas trwania. Są to tzw. podstawowe grupy terapeutyczne. Warunkiem uczestnictwa, poza byciem pacjentem placówki, jest doba abstynencji.

Grupa wsparcia jest, oprócz terapii indywidualnej, bardzo ważną, podstawową wręcz formą kolektywnej pomocy, którą przy udziale specjalisty uzależnień można zorganizować także poza placówkami leczniczymi, np. na terenie gminnego ośrodka pomocy.

W niektórych placówkach organizowane są grupy zapobiegania nawrotom, bardzo istotne dla podtrzymania procesu zdrowienia. Uczestniczą w nich osoby, które złamały abstynencję, a także te, które obserwują u siebie powrót do dawnych zachowań, np. kłamstwa czy opuszczania pracy, co zwiększa ryzyko powrotu do nałogu.

Terapia grupowa

O terapii zwykle mówimy, gdy podczas spotkań uczestników ze specjalistą omawiane są nie tylko sposoby zaprzestania nałogowych działań, ale także funkcje, dla wypełnienia których pojawiło się uzależnienie czy głębsze przyczyny jego powstania sięgające wcześniejszych doświadczeń, dzieciństwa[i]³. Często nazywa się je terapeutycznymi grupami pogłębionymi. Kontynuowane są w nich aspekty związane z dostarczaniem wiedzy i motywacji, jak w podstawowych grupach wsparcia, ale zasadniczo służą pogłębieniu świadomości własnego funkcjonowania w nałogu i procesu zdrowienia. Warunkiem uczestnictwa jest zwykle minimum miesiąc abstynencji, a często także ukończenie zajęć w grupie podstawowej. Czas trwania grup jest z góry określony, tak samo jak czynniki, które powodują wykluczenie z grupy.

Warsztaty umiejętności osobistych i interpersonalnych

Osoby z uzależnieniem mają także możliwość uczestniczenia w różnego rodzaju warsztatach i treningach. Często osoby te doświadczają trudności w byciu asertywnym, radzeniu sobie z emocjami, relacjach interpersonalnych, mają niskie poczucie własnej wartości. W poradniach leczenia uzależnień prowadzone są warsztaty, treningi, które pozwalają poznawać i wyćwiczyć nowe umiejętności osobiste i społeczne. A to zwiększa szanse na powstrzymanie się od nałogu, a także pozytywnie wpływa na jakość życia osoby z uzależnieniem.

Grupowa pomoc dla rodzin

Uzależnienie jednego członka rodziny zaburza cały jej system i konieczna jest zwykle pomoc dla wszystkich osób bliskich, zwłaszcza gdy nałóg trwał latami. Istnieją zarówno grupy samopomocowe dla rodziny – Al-Anon, przeznaczone dla partnerek/partnerów osób z uzależnieniem, jak i Al-Ateen, kierowane do ich dzieci. Także w poradniach prowadzone są grupy psychoedukacyjne – nie tylko dla osób z uzależnieniem, ale także dla członków ich rodzin i bliskich. Są one szansą na uzyskanie wsparcia emocjonalnego i informacyjnego, dotyczącego postępowania w stosunku do osoby z uzależnieniem. Czasami w poradniach są organizowane warsztaty i treningi umiejętności społecznych również dla bliskich osoby z uzależnieniem.

Dlaczego pomoc grupowa jest ważna?

W grupie siła, o czym przekonuje się wiele osób, które łączy wspólny cel – zdrowienie z uzależnienia i rozwój duchowy. Jakie są zalety wsparcia grup samopomocowych?

w grupach wszelkie procesy następują szybciej i intensywniej. Wzmacniane są dodatkowo wspólnotą celu, podobieństwa problemów i doświadczeń,
spotkania grupowe wzmacniają motywację poprzez kontakt z osobami, które radzą sobie z trudnymi sytuacjami bez łamania abstynencji, co daje nadzieję. Natomiast słuchanie o sytuacjach, które doprowadziły do jej złamania, staje się przestrogą,
w grupie jest możliwość poznania doświadczeń innych i odniesienia ich do siebie czy zadawania pytań. Członkowie grup, po wypowiedziach, zazwyczaj udzielają informacji zwrotnych,
wśród innych osób w podobnej sytuacji zanika negatywne poczucie własnej wyjątkowości, które hamują zdrowienie,
doświadczanie wsparcia i troski ze strony innych oraz możliwość ich odwzajemnienia stają się czynnikami łączącymi członków danej grupy,
podejmowanie zobowiązań i deklaracji w obecności innych sprawia, że ludzie są bardziej skłonni ich dotrzymać. To ważny mechanizm i siła pomocy grupowej,
bliscy osoby z uzależnieniem, którzy uczestniczą w grupowych formach pomocy, doświadczają ulgi wynikającej z doświadczenia, że nie tylko oni są w trudnej sytuacji i mogą podzielić się swoim, często ukrywanym, bolesnym problemem,
część pacjentów w terapii indywidualnej ma wątpliwości, na ile skutecznie może pomóc osoba, która nie miała podobnego problemu. Osoby z uzależnieniem często są bardziej skłonne przyjąć informację zwrotną od członka grupy niż od terapeuty, nawet, gdy jej treść jest taka sama,
uczestniczenie nie tylko w terapii indywidualnej, ale w grupowych formach pomocy pełni ważną funkcję wypełniania czasu wolnego, w którym, szczególnie w pierwszych etapach zdrowienia, silnie odczuwana jest chęć powrotu do łagodzących napięcie nałogowych zachowań,
świadomość bycia członkiem wspólnoty pomaga osobie z uzależnieniem na nowo znaleźć swoje miejsce w społeczności, łagodzi często doświadczane poczucie wykluczenia i osamotnienia,
leczenie uzależnień i proces zdrowienia są długotrwałe. Aby zwiększyć ich skuteczność, specjaliści zalecają korzystanie ze wszelkich form dostępnej pomocy – indywidualnych i grupowych. Pomocne w przezwyciężaniu problemów związanych z łamaniem deklarowanej abstynencji są wspomniane wcześniej grupy zapobiegania nawrotom⁴,
ważnym czynnikiem wskazującym na korzyści grupowych form pomocy jest możliwość objęcia nią większej liczby osób, co jest istotne przy niekiedy dość długim czasie oczekiwania na bezpłatną pomoc indywidualną, a także jej częstotliwość, niekiedy raz w tygodniu, co zazwyczaj bywa niewystarczające, szczególnie w początkowym okresie abstynencji.

Działania gmin w zakresie pomocy grupowej

Samorządy lokalne mogą podjąć działania wspierające korzystanie z grupowych form pomocy przez osoby z uzależnieniem i ich bliskich. Przykładowo:

może to być tworzenie kampanii, np. „Razem damy radę uzależnieniu”, która skieruje uwagę na siłę grupowych oddziaływań i podobieństwo problemów u innych członków lokalnej społeczności,
można też podjąć temat „Wszyscy ulegamy nałogom”, identyfikując trudności, z jakimi mierzy się lokalna społeczność, a jednocześnie pokazać podobne podłoże wszelkich nałogowych zachowań – od nadmiernego oglądania telewizji czy kompulsywnych zakupów po hazard, alkohol i używanie narkotyków,
ważna jest edukacja w zakresie istoty, zasad i korzyści wynikających z grupowych form pomocy. Może to być zaproszenie społeczności na spotkanie ze specjalistą, który przedstawi dostępne formy pomocy – zarówno indywidualnej, jak i grupowej. Często niewiedza i obawa przed tym, czego można oczekiwać na grupowych spotkaniach, blokuje decyzję o wzięciu w nich udziału,
pomocne mogą być projekcje filmowe (np. Nazywam się Bill W.⁵ ), broszury i ulotki dla osób z uzależnieniem i ich bliskich, czyli materiały edukacyjne, które można zabrać ze sobą i spokojnie w domu przestudiować,
ważne jest poinformowanie o miejscach i terminach spotkań grup samopomocowych w najbliższej okolicy oraz miejscach, w których można korzystać z grupowego wsparcia i terapii, zarówno dla osób z uzależnieniem, jak i ich bliskich,
warto zachęcać mieszkańców gminy i okolic do tworzenia grup samopomocowych w zakresie różnych rodzajów uzależnień oraz udostępniać w tym celu lokal na terenie gminnego ośrodka,
dobrym pomysłem i możliwym do zrealizowania w wielu gminach jest zorganizowanie grupy wsparcia prowadzonej przez specjalistę. Edukacja w zakresie uzależnienia i plan działania mogą być pierwszym krokiem do wyjścia z nałogu. Zazwyczaj takie grupy są organizowane przy placówkach leczniczych. Jedna grupa wsparcia może być przeznaczona dla osób z uzależnieniem, druga – dla ich rodzin. Grupy wsparcia można prowadzić w formie stacjonarnej, a także zdalnie. Może to być np. całodobowy chat samopomocowy lub grupa ze specjalistą online, prowadzona w określonych godzinach.

Gminy mają szerokie możliwości wspierania procesu leczenia i powrotu do zdrowia osób z uzależnieniem. Wskazanie i stosowanie wszelkich dostępnych, w tym grupowych form pomocy, daje szansę na lepsze rezultaty wychodzenia z nałogu i ponownego odnalezienia miejsca w lokalnej społeczności.