Gdy ktoś w rodzinie niewłaściwie używa alkoholu, wpływa to na wszystkich jej członków, prowadzi do problemów, przysparza cierpienia. Niepijący partnerzy i krewni szukają sposobów, by przetrwać w tej trudnej sytuacji. Dlatego KCPU rekomenduje finansowanie przez gminę świadczeń zdrowotnych z zakresu terapii dla rodzin/par z problemem zaburzenia używania alkoholu oraz dla osób bliskich, cierpiących z powodu picia członka rodziny.
Osoba pijąca w sposób niewłaściwy często stara się ukrywać to przed rodziną, okłamuje ją, wycofuje się z domowych zwyczajów i obowiązków. Zmienia się jej zachowanie, pojawia się rozdrażnienie, agresja, przemoc. Koncentracja na alkoholu sprawia, że z pijącym coraz trudniej się komunikować. Więzi słabną. Z czasem w coraz mniejszym stopniu pełni on role rodzinne, aż do całkowitego wycofania i braku zainteresowania bliskimi. Na późnych etapach uzależnienia pijący często wymaga opieki i obsługi. W tym czasie żona/mąż lub partner osoby pijącej:
- zaczyna coraz bardziej koncentrować się na zachowaniach bliskiego z uzależnieniem: nieustannie myśli o tym, czy i ile danego dnia wypije,
przeżywa lęk, złość, smutek, żyje w nieustannym napięciu,
często szuka usprawiedliwień tego, że druga osoba pije, tłumacząc to na przykład stresem w pracy czy potrzebą „zrelaksowania się”,
zaprzecza problemowi, nie tylko przed dalszą rodziną i znajomymi, ale próbuje też okłamywać sama siebie (każdemu się zdarza, że czasem za dużo pije),
robi wszystko, by ukryć problem przed otoczeniem, np. puste butelki po alkoholu wynosi w nocy, by nie zobaczyli tego sąsiedzi,
stara się przejąć kontrolę nad piciem osoby bliskiej, np. chowa alkohol, wylewa go albo kupuje, by pijący pozostał w domu,
przejmuje odpowiedzialność za zachowania osoby pijącej, stara się łagodzić konsekwencje jej picia, np. usprawiedliwia w pracy jego nieobecności, spłaca zadłużenie,
przejmuje obowiązki, np. samodzielnie jedzie po zakupy, by partner/a nie prowadził/a auta pod wpływem alkoholu1.
Długotrwały stres i napięcie, tzw. stan pogotowia ratunkowego, spowodowane piciem bliskiej osoby, poczucie bezradności i bezsilności przy braku skuteczności działań, mających zmniejszyć picie, może prowadzić do poważnych skutków psychologicznych i zdrowotnych. W efekcie często występują:
- poczucie chaosu emocjonalnego,
- huśtawka nastrojów,
- zaburzenia lękowe i depresja, ujawniają się rozmaite dolegliwości psychosomatyczne, bóle głowy, bezsenność, bóle rożnych części ciała,
- pojawia się poczucie braku sensu i celu życia, pustka duchowa i brak nadziei,
- występują zakłócenia czynności poznawczych, pojawiają się poczucie zagubienia, trudności w myśleniu i krytycznej ocenie zdarzeń,
- pojawiają się nierealistyczne oczekiwania, np. takie, że partner przestanie pić bez profesjonalnej pomocy,
- dochodzi do zakłócenia wzorców normy i zdrowia, co ma szczególne znaczenie dla rozwoju dzieci2.
Zespół nieprawidłowego przystosowania się
Osoba bliska osoby pijącej często odczuwa przytłaczającą niemożność rozstania się, konieczność niesienia pomocy przez nieustanną obecność, dbanie i wyręczanie pijącego. Pojawiają się trudności w rozpoznawaniu własnych potrzeb, realizacji pragnień czy celów. Poprzez osłabienie więzi z pijącym u partnera nasila się poczucie samotności, pogorszenie jakości życia, poczucie nieszczęścia. Nierzadko partner podejmuje próby łagodzenia negatywnych emocji i stresu przez używanie alkoholu, leków uspokajających czy nasennych. Wyżej wymienione zaburzenia w zachowaniu osoby bliskiej pijącemu współcześnie nie są już określane jako współuzależnienie, ale jako zespół nieprawidłowego przystosowania się do sytuacji problemowej. Szukając sposobu na ograniczenie picia partnera, osoba bliska nieświadomie przejmuje odpowiedzialność i stara się kontrolować jego funkcjonowanie. Niestety, przynosi to efekt odwrotny, ułatwiając pijącemu dalsze spożywanie alkoholu3.
Fazy adaptacji rodziny do uzależnienia
Radzenie sobie z problemem uzależnienia jednego z członków rodziny przechodzi przez różne fazy, które trwają czasem przez długi czas, nierzadko ciągnąc się latami:
I faza – próby interwencji rodziny, gdy wyraźnie widać, że bliski pije zbyt dużo: zwracanie uwagi, prośby o ograniczenie picia. Na tym etapie zarówno pijący, jak i rodzina próbują zaprzeczać poważnemu problemowi. Rodzina często ulega tłumaczeniom, wyjaśnieniom i obietnicom pijącego. Aby zachować poczucie stabilizacji próbuje zrozumieć powody picia, szukając ich także w sytuacji domowej. Partnerzy doznają poczucia winy i obniżenia poczucia wartości: gdybym była lepszą żoną, może by nie pił.
II faza – narastanie izolacji rodziny. Skala negatywnych konsekwencji picia oraz próby ich ukrywania, skłaniają bliskich do rezygnacji z kontaktów towarzyskich. Często dalsza rodzina czy znajomi dostrzegają te trudności i sami unikają okazji do spotkań, bo X znowu po pijaku będzie wszczynał awantury. Wytwarzają się destrukcyjne normy ukrywania problemu i przekonania – np. takie, że to nie alkohol jest przyczyną trudności. Nasila się rodzinna kontrola zachowań pijącego, by opanować sytuację.
III faza – próby ochrony siebie. Rodzina zaczyna rezygnować z kontroli, bo widzi, że jej próby na rzecz ograniczania picia bliskiej osoby są nieskuteczne. Bliscy koncentrują się na zmniejszaniu kosztów picia. Zaczynają dominować u nich silne negatywne emocje – poczucie żalu, krzywdy, złość i wstyd – mogące prowadzić do nasilenia zaburzeń emocjonalnych. Na tym etapie część rodzin zaczyna szukać pomocy, bo przestaje wierzyć, że osoba bliska przestanie pić.
IV faza – izolacja rodziny od pijącego. Chcąc przywrócić sprawność funkcjonowania systemu, dochodzi do zmian w rolach pełnionych przez członków rodziny. Nie oczekują już od osoby pijącej wypełniania obowiązków, a pretensje i wrogość przeradzają się w litość, a nawet zdrowe uczucia opiekuńcze.
V faza – separacja. Rodzina lub pijący opuszczają dom, partner stara się o formalną separację lub rozwód, osoba z uzależnieniem udaje się na leczenie.
VI faza – reorganizacja rodziny i odzyskanie równowagi bez osoby pijącej.
VII faza – po podjętym leczeniu osoba z uzależnieniem zachowuje abstynencję i zostaje ponownie przyjęta do systemu rodzinnego, co zwykle wymaga opieki terapeutycznej nad całą rodziną4.
W każdej rodzinie proces adaptacji do problemu uzależnienia jednego z jej członków może przebiegać inaczej, a fazy mogą mieć różną długość. Ważne, że korzystna rekonstrukcja systemu rodzinnego – z pijącym członkiem rodziny lub bez niego – najczęściej wymaga fizycznej izolacji, czy to w postaci zakończenia wspólnego mieszkania, czy wizyt osoby z uzależnieniem w placówce leczenia odwykowego5.
Dzieci i młodzież w rodzinach z problemem alkoholowym
Dzieci i młodzież wychowujące się w rodzinach, gdzie rodzic lub oboje rodzice piją, są narażone na różne formy zachowań agresywnych, przemoc domową, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie potrzeb. Zaburza to zdrowie fizyczne i psychiczne dzieci, negatywnie wpływa na proces ich rozwoju. Rodziny z problemem niewłaściwego używania alkoholu są różne, ale w większości z nich dzieci mają poczucie braku oparcia i odrzucenia. Żyją, podobnie jak niepijący dorosły, w chaosie, poczuciu zagrożenia i napięcia, rozwijają się w systemie rodzinnym z zaburzonymi normami i wartościami. Często, by przetrwać, muszą przejąć obowiązki rodzica/rodziców (zjawisko parentyfikacji)6.
W wielu przypadkach problemy dzieci nie kończą się wraz z wejściem w dorosłość. Efektem doświadczeń wyniesionych z życia w rodzinie z problemem alkoholowym są utrwalone schematy zachowań i reakcji emocjonalnych, które utrudniają osiągnięcie zadowolenia i satysfakcji, a zwłaszcza nawiązywanie bliskich relacji w dorosłym życiu7.
Formy pomocy ze strony gminy
Niezależnie od tego, czy pijący podejmie terapię i utrzyma abstynencję, czy też będzie pił dalej, bliscy mogą poprawić jakość życia swojego i dzieci. Trudno jest to jednak zrobić bez specjalistycznej pomocy z zewnątrz.
- bardzo ważne jest prowadzenie lokalnych (gminnych) narad, seminariów i konferencji w zakresie wdrażania systemu pomocy członkom rodziny i dzieciom doświadczającym problemów związanych z niewłaściwym używaniem alkoholu,
rekomendowane przez KCPU jest finansowanie przez gminę świadczeń zdrowotnych m.in. z zakresu terapii dla rodzin/par z problemem zaburzenia używania alkoholu oraz dla osób bliskich, cierpiących z powodu picia członka rodziny8, bardzo ważną formą pomocy dzieciom, których rodzice niewłaściwie używają alkoholu, jest włączenie ich do programu socjoterapeutycznego, realizowanego w opiekuńczych i specjalistycznych placówkach wsparcia dziennego,
istotne jest finansowanie/dofinansowanie rozwoju kompetencji osób udzielających wsparcia i pomocy rodzinom borykającym się z problemem zaburzeń używania alkoholu – rodzicom, dzieciom, a także wychowawcom,
ważna jest też edukacja społeczności w zakresie konieczności pomocy dla całej rodziny w przypadku niewłaściwego używania alkoholu przez jej członka, informowanie o możliwościach i miejscach takiej pomocy, w tym podawanie na broszurach i ulotkach:
– numeru Ogólnopolskiego Telefonu Zaufania Uzależnienia dla pijących oraz ich rodzin (800 199 990), który jest bezpłatny i anonimowy,
– numeru Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” (800 120 002); numer bezpłatny, całodobowy; kontakt mailowy: niebieskalinia@niebieskalinia.info,
– kontaktu do platformy pomagającej w kryzysie psychicznym, dla dorosłych, dzieci i młodzieży https://116sos.pl/otrzymaj-pomoc,
– informacji o możliwościach kontaktu z gminną komisją rozwiązywania problemów alkoholowych w miejscu zamieszkania, która może pomóc m.in. w procedurze skierowania osoby z uzależnieniem na leczenie,
– kontaktu do najbliższej poradni uzależnień czy ośrodka odwykowego,
– jeśli na terenie gminy nie ma takich ośrodków – kontaktu do punktu konsultacyjnego na terenie gminy, gdzie bezpłatnie można otrzymać poradę psychologa i radcy prawnego oraz wskazówki, gdzie uzyskać dalszą pomoc,
– spisu mityngów wspólnoty Al-Anon (www.al-anon.org.pl); są to grupy samopomocowe dla bliskich/partnerów osób niewłaściwie używających alkoholu.
Rodziny, w których pije więcej niż jedna osoba doświadczają destrukcyjnego rozkładu więzi, na czym cierpią nieletni, często całkowicie pozbawieni wsparcia rodzicielskiego. Ważną kwestią jest to, że pomocy wymagają także rodziny, gdzie używanie alkoholu przez jednego z jej członków ma wymiar szkodliwy albo ryzykowny. Także takie rodziny przeżywają wiele stresów, a picie osoby bliskiej zmienia sposób ich funkcjonowania, choć zwykle nie w tak drastycznym stopniu, jak w przypadku uzależnienia. W razie uzależnienia, często to bliscy osoby pijącej zgłaszają się do instytucji, prosząc o pomoc w zmotywowaniu jej do podjęcia leczenia. Działania gmin mogą tu pomóc, m.in. poprzez diagnozę sytuacji rodziny i udzielenie wszystkim jej członkom właściwego do ich sytuacji i potrzeb wsparcia.
Agata Sierota
- Cierpiałkowska L. (2000). Alkoholizm. Przyczyny-Leczenie-Profilaktyka, UAM, Poznań ↩︎
- Sztander W. (1993) Rodzina z problemem alkoholowym, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa ↩︎
- Spaczyńska E., Dodziuk van Kooten A. (2020). Rodzina alkoholowa. Jak ją lepiej rozumieć? Difin, Warszawa ↩︎
- Woronowicz B. T. (2001). Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001 ↩︎
- Spaczyńska E., Dodziuk van Kooten A. (2020). Rodzina alkoholowa, cz. 2. Jak skutecznie pomagać? Difin, Warszawa ↩︎
- Engler M. (2025). Parentyfikacja w rodzinach z problemem uzależnienia od alkoholu i przemocy. https://www.strategiejst.pl/2025/07/24/parentyfikacja-w-rodzinach-z-problemem-uzaleznienia-od-alkoholu-oraz-przemocy/ (dostęp 26.07.2025) ↩︎
- Woronowicz B. T. (1998). Alkoholizm jest chorobą. PARPA, Warszawa ↩︎
- KCPU (2024). Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii w 2025 roku. https://kcpu.gov.pl/wp-content/uploads/2024/12/Rekomendacje_2025.pdf (dostęp 25.07.2025) ↩︎