Osiemnaście procent dorosłych Polaków inwestuje w kryptowaluty – wynika z ostatnich badań1. Najczęściej są to osoby w wieku 25–34 lat, dobrze zarabiające i mieszkające w dużych miastach. Z polskich pionierskich badań wynika, że blisko jedna trzecia korzystających z tego instrumentu finansowego wykazuje oznaki problemowego inwestowania. Rekomendowane jest zatem rozszerzenie oferty terapeutycznej i profilaktycznej w zakresie uzależnień behawioralnych, aby objąć nią również takie osoby.
Kryptowaluty znamy od 2009 roku, kiedy został wprowadzony Bitcoin. Powstał on w wyniku publikacji manifestu Satoshi Nakamoto (prawdopodobnie pseudonim osoby lub grupy osób), którego głównym celem było stworzenie zdecentralizowanego systemu płatności, niezależnego od tradycyjnych instytucji finansowych.
Od ponad piętnastu lat kryptowaluty wywierają rosnący wpływ na różne aspekty życia, od finansów po społeczeństwo i środowisko. Z jednej strony oferują nowe możliwości inwestycyjne. Z drugiej – wiążą się z ryzykiem strat finansowych, dużą zmiennością, potencjalnymi oszustwami i znaczącym zużyciem energii.
Pierwsze polskie badanie
W tym kontekście niezwykle ciekawe jest pierwsze w Polsce, i jedno z pierwszych na świecie, badanie wpływu inwestowania w kryptowaluty na zdrowie psychiczne pod tytułem „Nowe uzależnienia behawioralne. Problemowe inwestowanie w kryptowaluty”. Stoi za nim zespół z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie w składzie: dr Magdalena Rowicka, Michał Kucharski oraz dr Michał Bujalski – kierownik badania.
Celem badania było zweryfikowanie, czy inwestowanie w kryptowaluty może przyjmować formę uzależnienia oraz ustalenie, na ile mechanizmy leżące u podstaw tego zjawiska są podobne lub wręcz identyczne z obserwowanymi u osób z uzależnieniem od hazardu.
Badanie zrealizowano w roku 2024, składało się z dwóch etapów – jakościowego i ilościowego.
- w części jakościowej przeprowadzono zogniskowane wywiady grupowe z użytkownikami kryptowalut N=48. Zrealizowano łącznie 6 grup fokusowych, liczących po 8 uczestników z Warszawy, Krakowa, Łodzi, Poznania i Trójmiasta. Kryterium włączenia do badania było używanie kryptowalut w ostatnich 24 miesiącach.
- część ilościowa została przeprowadzona na ogólnopolskiej próbie inwestorów (18–50 lat) kryptowalut N=1000.
Polscy inwestorzy i ich zwyczaje
Co piąty respondent (21 proc.) inwestował w kryptowaluty co najmniej raz w tygodniu w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a 5 proc. robiło to codziennie lub prawie codziennie. 41 proc. badanych inwestowało w kryptowaluty co najmniej raz na miesiąc. Codziennie lub prawie codziennie kurs kryptowalut sprawdzało 31 proc. uczestników, a co najmniej raz na tydzień – 36 proc.
Wśród licznych motywów skłaniających badanych do inwestowania w kryptowaluty, głównym były przesłanki finansowe – chęć osiągnięcia zysków.
Badanych pytano też o to, w jakie instrumenty finansowe, oprócz kryptowalut, inwestowali w ostatnich 12 miesiącach. Ponad połowa (52 proc.) wybrała lokaty bankowe oraz konta oszczędnościowe jako główną formę inwestowania. Wynik ten może sugerować, że inwestorzy wybierali bardziej konwencjonalne i bezpieczniejsze formy lokowania kapitału.
Na pytanie, czy badani kiedykolwiek angażowali się w spekulacje finansowe, definiowane jako kupno i sprzedaż instrumentów finansowych z zamiarem osiągnięcia zysku z różnic kursowych bądź wartości instrumentu bazowego, ponad połowa respondentów (54 proc.) zadeklarowała, że w przeszłości angażowała się w tę formę inwestowania. Tyle samo respondentów (54 proc.) zadeklarowało, że podejmowało w życiu inwestycje wysokiego ryzyka.
Kto ma problem z kryptowalutami?
Inwestorzy problemowi zostali wyłonieni na podstawie wyników adaptowanego przez badaczy kwestionariusza PGSI (Problem Gambling Severity Index) używanego do oceny ryzyka uzależnienia przy korzystaniu z gier hazardowych. Okazało się, że grupa wysokiego ryzyka inwestowania w kryptowaluty liczyła 307 osób (31 proc.).
Osoby angażujące się w problemowe używanie kryptowalut to głównie:
- mężczyźni w wieku 30–39 lat, z doświadczeniem w handlu dziennym instrumentami pochodnymi;
- osoby cechujące się skłonnością do ryzyka w sytuacji ponoszenia strat z inwestycji oraz obniżonym poziomem kontroli inwestowanych środków;
- częściej zdobywające i aktualizujące wiedzę na temat kryptowalut;
- bardziej impulsywne, częściej czujące się samotnie, odczuwające stres, symptomy depresji i uogólnionego lęku (analizy naukowców pokazały, że stres, depresja i lęk stanowią istotne czynniki, które mają wpływ zarówno na zaburzenia związane z uprawianiem hazardu, jak i problemowym inwestowaniem w kryptowaluty).
Charakterystycznymi objawami i sygnałami ostrzegawczymi wystąpienia ryzyka problemowego inwestowania w kryptowaluty są:
- obsesyjne myślenie o kryptowalutach,
- sprawdzanie kursów i stanu portfela,
- zaniedbywanie codziennych obowiązków na rzecz inwestycji,
- utrata kontroli nad inwestowanymi kwotami,
- odgrywanie się („gonienie strat”),
- inwestowanie pod wpływem emocji,
- problemy w relacjach rodzinnych i społecznych.
Wpływ na problemowe angażowanie się w inwestowanie w kryptowaluty ma zaś, według respondentów:
- całodobowa dostępność rynku,
- duża zmienność i nieprzewidywalność kursów,
- obietnica szybkich i wysokich zysków,
- wpływ mediów społecznościowych i influencerów finansowych.
Inwestowanie w kryptowaluty a gry hazardowe
Badanie pokazało także silne związki między problemowym inwestowaniem w kryptowaluty a uzależnieniami hazardowymi. Okazało się bowiem, że zaangażowanie w gry hazardowe w ciągu ostatnich 12 miesięcy deklaruje aż 86,5 proc. inwestorów. W tym 74 proc. obstawiało w punktach i miejscach organizowania gier hazardowych, zaś 80 proc. wszystkich graczy angażowało się w gry hazardowe online. W tradycyjnych punktach najpopularniejszymi grami były loterie i zdrapki, a w przypadku gier hazardowych online – zakłady bukmacherskie.
Jak podkreślają badacze, mechanizmy psychologiczne leżące u podstaw obu zjawisk – uczestnictwa w grach hazardowych i inwestowania w kryptowaluty – są niemal identyczne i obejmują m.in. tendencję do zwiększania ryzyka przy ponoszeniu strat, uleganie emocjom, kompulsywne zachowania oraz poszukiwanie szybkich i wysokich zysków. Część ilościowa potwierdziła obserwacje z badań jakościowych. Analizy wskazują, że problemowe inwestowanie może dotyczyć aż 31 proc. inwestorów w kryptowaluty, przy czym 9 na 10 z nich spełnia również kryteria wysokiego ryzyka wystąpienia zaburzeń hazardowych.
Rekomendacje
Autorzy badania sformułowali szereg rekomendacji mających na celu poszerzenie świadomości zarówno samych inwestorów, jak i osób zajmujących się profilaktyką i terapią uzależnień. Oto niektóre z nich:
- rozszerzenie oferty terapeutycznej i profilaktycznej w zakresie uzależnień behawioralnych, aby objąć nią również osoby zagrożone problemowym inwestowaniem, w tym inwestowaniem w kryptowaluty i inne instrumenty wysokiego ryzyka;
- poszerzenie programów profilaktycznych i informacyjnych na temat zagrożeń zdrowia psychicznego związanych z inwestowaniem w kryptowaluty i inne aktywa spekulacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem grup wysokiego ryzyka;
- wprowadzenie regulacji i dobrych praktyk branżowych wspierających identyfikację i pomoc osobom przejawiającym symptomy problemowego inwestowania;
- wdrożenie mechanizmów kontroli i samokontroli na platformach i giełdach kryptowalutowych, umożliwiających ograniczanie i monitorowanie poziomu inwestycji;
- propagowanie świadomego podejścia do inwestycji, z naciskiem na zarządzanie ryzykiem oraz respektowanie określonych wcześniej limitów finansowych;
- kontynuacja pogłębionych badań nad zjawiskiem problemowego inwestowania, ze szczególnym uwzględnieniem mechanizmów psychologicznych, profili ryzyka i charakterystyki poszczególnych instrumentów finansowych, m.in akcji loteryjnych (takich, których ceny mogą, w ocenie kupujących, „wystrzelić” za kilka lat), kontraktów krótkoterminowych czy instrumentów pochodnych.
Maja Ruszpel
Bibliografia:
Bujalski, M., Kucharski, M., Rowicka, M. (2024). Nowe uzależnienia behawioralne. Problemowe inwestowanie w kryptowaluty. Raport z badań. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.