Naszą misją jest zabiegnie o godne, wolne od przemocy i cierpienia, życie osób starszych. Promujemy więc pozytywne postawy wobec nich, a także inicjujemy zmiany systemowe, których celem jest poprawa jakości ich życia – mówi Magdalena Rutkiewicz, prezeska Fundacji Projekt Starsi, dodając, że seniorzy rzadko opowiadają o swojej sytuacji zdrowotnej i bytowej wprost. Boją się i wstydzą o tym mówić, zwłaszcza wtedy, gdy sprawcami krzywdzenia są osoby najbliższe.
Jak zrodził się pomysł założenia Fundacji Projekt Starsi?
W latach licealnych przez wiele lat opiekowałam się samotną, niewidomą, starszą panią. Jej trudna sytuacja życiowa bardzo nas do siebie zbliżyła. Nawiązałyśmy relację, która stała się dla mnie inspiracją do stworzenia organizacji działającej na rzecz seniorów. Znalazłam sprzymierzeńców i wraz z nimi założyłam fundację, której działania kierowane są właśnie do tej grupy. Przed ustaleniem założeń programowych zbadaliśmy obszary, w których osoby starsze potrzebowałyby pomocy i wsparcia. Okazało się, że seniorzy potrzebują pomocy wieloaspektowej. Duża ich część żyje w złych warunkach, ma niskie dochody (emerytury i renty), trudny dostęp do ochrony zdrowia, a nadto w licznych przypadkach są dyskryminowani i doświadczają przemocy ze strony rodziny i opiekunów czy osób, z którymi mieszkają. Dlatego naszą misją jest zabiegnie o godne – wolne od przemocy i cierpienia – życie osób starszych. Promujemy więc pozytywne postawy wobec nich, a także inicjujemy zmiany systemowe, których celem jest poprawa jakości ich życia.
Jakie są pola działania fundacji?
Profilaktyka i ochrona zdrowia, rozwój systemu opieki nad osobami starszymi, ich aktywizacja oraz przeciwdziałanie przemocy i dyskryminacji wobec tej grupy społecznej. W 2025 roku rozszerzyliśmy działalność Telefonu Pomocy dla Starszych – 537 375 505 – który działa od 2016 roku. Początkowo przypisany był tylko tematowi przemocy, a teraz można do nas dzwonić również w sprawach dotyczących konfliktów rodzinnych, sąsiedzkich, świadczeń zdrowotnych i finansowych, demencji, w tym choroby Alzheimera. Udzielamy też informacji, porad, wsparcia i zgłaszamy odpowiednim służbom przypadki krzywdzenia osób starszych. Dzwoniąc do fundacji, można umówić się na konsultację z psychologiem i prawnikiem (w tej chwili konsultacje dostępne są tylko w Warszawie) lub neuropsychologiem. Telefon Pomocy dla Starszych przeznaczony jest zarówno dla seniorów, jak i ich rodzin oraz opiekunów.
Jednym z programów fundacji jest „Wsparcie dla pracowników ochrony zdrowia w identyfikacji przemocy wobec starszych”. Jak powstawał? Co stanowi jego istotę?
Naszą wiedzę o skali zjawiska przemocy wobec starszych opieramy na badaniach Instytutu Psychologii Polskiej Akademii Nauk. Badania te były przeprowadzone na reprezentatywnej próbie tysiąca osób. Badani, osoby w różnym wieku, byli pytani o to, czy znają przypadki przemocy wobec osób starszych w swojej rodzinie lub poza nią. Z badań wynika, że najczęstszą formą przemocy wobec starszych jest przemoc psychiczna i ekonomiczna, choć zdarzają się także przypadki przemocy fizycznej i seksualnej. Ponad 17 proc. badanych dostrzegało przypadki przemocy wobec starszych we własnej rodzinie, a blisko 43 proc. – poza własną rodziną.
To są niepokojące dane.
I można powiedzieć, że niedoszacowane, gdyż wciąż widać niską świadomość – zwłaszcza wśród osób ze starszego pokolenia – czym jest przemoc, które zachowania są przemocą, a które nimi nie są. Pierwsze kampanie społeczne w Polsce, obrazujące przemoc i sposoby jej przeciwdziałania, pojawiały w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i dotyczyły przede wszystkim przemocy wobec dzieci. A o przeciwdziałaniu przemocy wobec starszych mówi się mało. Przemoc stosowna wobec seniorów to wciąż temat tabu.
Osoby starsze często nie wiedzą, że niektóre zachowania bliskich wobec nich są przemocowe, a jeśli wiedzą, milczą, bo się wstydzą o tym mówić albo nie mają z kim o tym porozmawiać, gdyż w porównaniu z innymi grupami wiekowymi mają mniej kontaktów społecznych. To też oznacza, że częściej są wyjęte spod tzw. kontroli społecznej. Jedyną grupą społeczną, z którą się często spotykają – i która może zauważyć, co się z nimi dzieje – są lekarze i inni pracownicy ochrony zdrowia. Włączenie ich w obszar rozpoznawania i reagowania na przemoc wobec osób starszych wydaje się więc w pełni uzasadnione i bardo ważne.
Czy za teorią poszła praktyka?
Wraz z grupą ekspertów i lekarzy z Narodowego Instytutu Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji, NZOZ w Łodzi i Centrum Medyczno-Diagnostycznego w Siedlcach opracowaliśmy i przebadaliśmy – na 300 starszych pacjentach – Formularz Oceny Ryzyka Przemocy (FORP) wobec starszych, przeznaczony dla lekarzy. Istotne jest to, że ów formularz pozwala lekarzowi w krótkiej rozmowie z pacjentem oszacować ryzyko przemocy i zastosować schemat postępowania. FORP może być stosowany zarówno w placówkach podstawowej opieki zdrowotnej, jak i na oddziałach szpitalnych.
Krótko mówiąc, FORP to narzędzie diagnostyczne, oparte na naszym systemie przeciwdziałania przemocy domowej, pozwalające lekarzowi w ciągu kilku minut przeprowadzić z pacjentem rozmowę i ocenić, czy osoba starsza jest krzywdzona, czy też nie. Formularz został przetestowany na starszych pacjentach oddziałów szpitalnych w dwóch placówkach Podstawowej Opieki Zdrowotnej. Raport z badań można przeczytać na stronie fundacji: projektstarsi.pl
Czy to narzędzie już działa i daje oczekiwane efekty?
Wyniki badania pokazują, że FORP może być skutecznie wykorzystywany przez pracowników ochrony zdrowia, którzy uczestniczą w procedurze Niebieskie Karty. Jest jednak wiele przeszkód w dobrym funkcjonowaniu tego narzędzia. Jedną z nich jest to, że pracownicy ochrony zdrowia są przeciążeni obowiązkami, co skutkuje brakiem czasu i energii na działania związane z przeciwdziałaniem przemocy. W systemie ochrony zdrowia widać dużo niedoborów personalnych i finansowych; ów system nie zapewnia wystarczających zasobów i wsparcia dla pracowników, którzy chcą angażować się w przeciwdziałanie przemocy. Większość z nich nie czuje się zobowiązana do zajmowania się przemocą, także wobec osób starszych.
Mimo wszystko Fundacja Projekt Starsi promuje swój projekt?
Tak, bo liczymy na to, że doczeka się pełnej realizacji. Staramy się rozmawiać ze wszystkimi decydentami. Spotykamy się z przedstawicielami Ministerstwa Zdrowia odpowiedzialnymi za przeciwdziałanie przemocy. Będziemy zabiegać o to, żeby oferowane przez nas narzędzie (szczegółowy opis na stronie internetowej www. projektstarsi.pl w zakładce Materiały dla pracowników ochrony zdrowia) uzyskało rekomendacje i było stosowane w placówkach ochrony zdrowia. Zabiegamy, aby Ministerstwo Zdrowia rekomendowało wszystkim placówkom ochrony zdrowia korzystanie z FORP.
Jakie są inne propozycje fundacji?
Przemoc wobec starszych to jeden z najważniejszych obszarów naszego działania. Szkolimy służby, prowadzimy kampanie społeczne, edukujemy starszych i ich otoczenie oraz opinię publiczną. Inicjujemy zmiany prawne i tworzymy narzędzia ochrony starszych, takie jak wspomniany formularz FORP czy innowacja społeczna „Uważny Pasterz”, której celem jest uwrażliwienie księży i parafian na tematykę przemocy i krzywdzenia seniorów. Jej zadaniem jest dostarczanie im specjalistycznej wiedzy na temat przemocy oraz wzmacnianie umiejętności miękkich (związanych z interakcjami międzyludzkimi) oraz motywowanie do reagowania na przemoc – kierowania osób starszych do organizacji pomocowych.
Od 10 lat działa też w Warszawie nasz Stacjonarny program pomocy starszym doświadczającym przemocy. Udzielamy bezpłatnej pomocy krzywdzonym seniorom: zawiadamiamy odpowiednie służby, udzielamy im wsparcia psychologicznego i pomocy prawnej, prowadzimy też grupę wparcia. Realizujemy również działania mające na celu przeciwdziałanie ageizmowi, czyli dyskryminacji ze względu na wiek. Prowadzimy kampanie społeczne, takie jak „Wolni od dyskryminacji”, które promują pozytywne postawy wobec osób starszych i zachęcają do reagowania na przejawy ich dyskryminacji.
Mamy świadomość, że osoby starsze rzadko mówią o swojej sytuacji zdrowotnej i bytowej wprost. Boją się i wstydzą o tym mówić, zwłaszcza wtedy, gdy sprawcami krzywdzenia są osoby najbliższe. Dlatego trudno dotrzeć do nich z pomocą, i dlatego adresujemy do nich naszą ofertę pomocową. Ważne jest to, że wszystkie nasze działania programowe kierowane do starszych, którzy doświadczają przemocy, dofinansowuje Urząd m.st. Warszawy.
Z Magdaleną Rutkiewicz rozmawiał Tadeusz Pulcyn.
Fundacja Projekt Starsi mieści się w Warszawie przy ul. Barcickiej 63/1
tel. 519 139 207