Parentyfikacja w rodzinach z problemem uzależnienia od alkoholu oraz przemocy

Zjawisko parentyfikacji opisuje się potocznie jako zamianę ról w rodzinie. Dziecko wchodzi w rolę dorosłego, a rodzic w rolę dziecka. To proces mniej lub bardziej świadomego narzucania dziecku pełnienia roli partnera lub rodzica dla dorosłych członków rodziny lub opiekuna dla pozostałych dzieci w rodzinie kosztem jego naturalnych możliwości i potrzeb. Często jest wynikiem dysfunkcji w rodzinie, np. uzależnienia od alkoholu jednego lub obojga rodziców, przemocy domowej.

Parentyfikacja ma miejsce w rodzinach, w których rodzice nie są w stanie w dojrzały sposób pełnić swoich ról. Na przykład w sytuacjach, w których jedno bądź dwoje rodziców pije alkohol w sposób ryzykowny lub problemowy oraz w rodzinach, w których występuje przemoc domowa. Do parentyfikacji może dochodzić również w wtedy, gdy rodzice cierpią na zaburzenia emocjonalne lub somatyczne bądź zmagają się z poważnymi życiowymi problemami, jak rozwód, śmierć jednego z nich, imigracja, ubóstwo czy utrata pracy.

Gdy dziecko wchodzi w rolę rodzica

Kiedy rodzina funkcjonuje prawidłowo, role opiekuńcze pełnią przede wszystkim rodzice. Między nimi i dziećmi istnieją jasne i czytelne granice międzypokoleniowe. Rodzice pełnią rolę mądrych i troskliwych przewodników. Choć biorą pod uwagę opinie i potrzeby wszystkich członków rodziny, jednak to oni podejmują ostateczne decyzje i ponoszą ich konsekwencje. Do ich zadań należy również organizowanie podziału obowiązków, ustalanie zasad i reguł oraz ich egzekwowanie. Dorośli opiekunowie są odpowiedzialni za to, jak funkcjonuje dom.
            W zdrowo funkcjonujących rodzinach ważne jest to, że kiedy rodzice potrzebują wsparcia emocjonalnego, poszukują go u swoich rówieśników – przyjaciół, znajomych czy innych, dorosłych członków rodziny. Choć w rozmowach z dziećmi warto być otwartym i dzielić się swoimi doświadczeniami i przemyśleniami, nie powinno odbywać się to w formie poszukiwania u dzieci wsparcia i przerzucania na nie ciężaru swoich emocji. Nie chodzi o to, aby te emocje ukrywać, lecz o to, by swoją postawą dawać dziecku przekaz, że rodzic potrafi wziąć odpowiedzialność za własne emocje i potrzeby.
            Do parentyfikacji dochodzi wtedy, gdy granice międzypokoleniowe między dziećmi i dorosłymi są zatarte, ich role nie są jasno określone, a potrzeby rodziców są zaspokajane głównie przez dzieci. W takiej sytuacji przestają one pełnić swoją naturalną rolę i stają się rodzicami swoich rodziców lub ich partnerami. Mogą również stawać się „rodzicami” swojego rodzeństwa. W tym miejscu można zadać sobie pytanie o to, dlaczego dzieci to robią, skoro wiąże się to dla nich z brakiem możliwości zaspokajania swoich potrzeb rozwojowych. Parentyfikacja to dla nich strategia pozwalająca przetrwać i poradzić sobie ze stresem wynikającym z niedojrzałości rodziców.

Rodzaje parentyfikacji

• parentyfikacja instrumentalna – polega przede wszystkim na pełnieniu przez dzieci obowiązków, które powinny należeć do dorosłych. Mowa tu o prowadzeniu gospodarstwa domowego, czyli np. o robieniu zakupów, gotowaniu obiadów, sprzątaniu, zarządzaniu obowiązkami i budżetem. Oczywiście nie ma nic złego w tym, że dzieci pomagają rodzicom w wypełnianiu niektórych obowiązków. Znaczenie ma jednak odpowiedni zakres, intensywność i częstotliwość tej pomocy oraz dostosowanie zadań do możliwości rozwojowych dziecka. Z obowiązkami wypełnianymi przez dzieci musi również współistnieć wsparcie rodziców i pewnego rodzaju nadzór. Parentyfikacja występuje wtedy, gdy obserwując funkcjonowanie rodziny, trudno rozpoznać, kto tak naprawdę jest dorosły, a kto jest dzieckiem. Czasem może się zdarzyć, że w nagłej, kryzysowej sytuacji rodzice zwracają się do dziecka z prośbą o większe zaangażowanie się w życie rodzinne. Gdy sytuacja taka jest ograniczona w czasie, a dziecko jest doceniane przez rodziców, nie musi mieć ona negatywnych konsekwencji;
• parentyfikacja emocjonalna – dziecko służy zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych rodzica. Staje się jego powiernikiem, pocieszycielem i oparciem.

Podsumowując, o parentyfikacji możemy mówić, kiedy powierzane dziecku obowiązki są nieadekwatne do jego wieku i możliwości rozwojowych, wpływają negatywnie na  zaspokajanie przez nie swoich potrzeb, a dziecko musi je wypełniać, aby zasłużyć na miłość i akceptację rodziców oraz wtedy, gdy struktura rodziny nie jest jasno określona, a granice między dziećmi i dorosłymi są zatarte.

Parentyfikacja z różnych perspektyw

Na parentyfikację można spojrzeć z różnych perspektyw. Na inne jej aspekty zwraca się bowiem uwagę w ujęciu psychodynamicznym, integracyjnym, systemowym i psychospołecznym.

• perspektywa psychospołeczna – mówi o tym, że stawianie przed dzieckiem nadmiernych wymagań może utrudniać jego rozwój. Dziecko nie jest w stanie poprawnie pełnić przypisanej mu przez rodziców roli dorosłego. W takiej sytuacji czuje ono, że nie spełnia oczekiwań bądź, że robi to z wielkim trudem, a w konsekwencji rozwija się w nim przekonanie o tym, że jest niewystarczające i nie takie, jak powinno być. Koncepcja ta zwraca uwagę również na to, że dziecko poddane parentyfikacji może mieć trudności w sferze życia rodzinnego, kiedy dorośnie i założy własną rodzinę. Istnieje ryzyko, że parentyfikacji zostaną poddane również jego własne dzieci;
• perspektywa systemowa – przygląda się temu, w jaki sposób rodzina może wytwarzać trudności w życiu jej poszczególnych członków. Podejście to zwraca uwagę na fakt, że powtarzające się sposoby zachowywania się wobec siebie poszczególnych członków rodziny regulują ich zachowanie i przyczyniają się do podtrzymania rodziny jako systemu. O tym, jak funkcjonują członkowie rodziny, decydują jej względnie stała struktura oraz wzorce relacji występujących w rodzinie. Dla dziecka najkorzystniejsze jest, gdy granice między rolami rodziców i dzieci są wyraźnie zaznaczone. Dziecko powinno móc doświadczać w ramach rodziny zarówno niezależności, jak i bliskości z jej członkami. Brak wyraźnego zróżnicowania ról dziecka i rodziców prowadzi do chaosu w sferze odpowiedzialności, pozycji i funkcji pełnionych w rodzinie;
• perspektywa integracyjna – zwraca się w nim uwagę na to, że w procesie parentyfikacji ważną rolę odgrywa brak bezpieczeństwa emocjonalnego dziecka w rodzinie. Również konflikty między rodzicami mogą mieć wpływ na poczucie bezpieczeństwa dziecka oraz na rozwój parentyfikacji. Dla dziecka konflikt rodziców oznacza wzrost napięcia i poczucie zagrożenia. Chcąc temu zapobiec, dziecko zaczyna kontrolować zachowania rodziców oraz ich sferę emocjonalną. Może np. dopytywać: jest ci smutno?, jesteś zdenerwowany?. W ten sposób pragnie obniżyć napięcie panujące między rodzicami i mieć wpływ na ich relację. Parentyfikacja ma więc być sposobem na to, by w rodzinie zapanował spokój, a dziecko mogło odzyskać poczucie bezpieczeństwa. Niestety, nawet jeśli działania dziecka są skuteczne, na dłuższą metę przyczynią się do pogłębiania jego problemów emocjonalnych. Dziecko musi odłożyć na bok swoje naturalne potrzeby, przez co zostaje zakłócony jego rozwój. Nie może np. uzyskać we właściwym momencie autonomii, nawiązać relacji partnerskich i prawidłowo budować swojej tożsamości. Dziecko skoncentrowane jest na zachowaniu lojalności wobec rodziny oraz na poczuciu odpowiedzialności za nią;
• perspektywa psychodynamiczna – kładzie nacisk na to, iż zamiana ról w rodzinie prowadzi u dziecka do braku rozwoju poczucia odrębności i zróżnicowania w obrębie ja-inni. Dziecko poddane parentyfikacji może nie być w stanie zauważać i odczuwać własnych emocji i potrzeb, swojej odrębności oraz nie być świadome swoich opinii. Na skutek zatarcia granic nie jest w stanie zauważyć, co należy do niego, a co do innych. Rolą rodziców w zdrowo funkcjonującej rodzinie jest prawidłowe rozpoznawanie emocji i potrzeb dziecka oraz adekwatne reagowanie. Brak tego rodzaju empatycznego podejścia prowadzi do obniżenia u dziecka poczucia własnej wartości. Takie dziecko może w przyszłości obniżać wartość innych po to, aby poczuć się lepszym. Z drugiej strony może idealizować innych, a samemu czuć się kimś niewartym szacunku i miłości.

Parentyfikacja w rodzinach, w których występuje problem przemocy oraz uzależnień

Badacze zwracają uwagę na fakt, że w rodzinach, w których występuje problem uzależnień i przemocy, zjawisko parentyfikacji może się nasilać. W takich rodzinach dzieci przyjmują rolę dorosłych z kilku powodów:

• w rodzinach, w których występuje problem uzależnienia od alkoholu oraz przemocy domowej trudno o przewidywalność. W zachowaniach dorosłych – zarówno osób z uzależnieniem, jak i pozostałych członków rodziny – brakuje spójności. Dziecko nigdy nie wie, jak zachowa się rodzic pod wpływem alkoholu czy działając na skutek silnych emocji gniewu. Nie ma również pewności, czy dziś będzie spokojny dzień, czy też może jedno z rodziców znów podniesie rękę na drugie. Dlatego też odczuwa lęk. W takich rodzinach często brakuje rozumianej w pozytywnym sensie dyscypliny i konsekwencji. Rodzic jednego dnia może na to samo zachowanie dziecka zareagować śmiechem i spokojem, a innego – złością i agresją. Nie ma również jasno określonych reguł i metod wychowawczych. Ponadto zdarza się, że występują problemy finansowe i materialne. Wszystko to składa się na brak przewidywalności życia rodzinnego. W związku z tym dziecko odczuwa silne napięcie, czuje się zagrożone i osamotnione. Aby obniżyć te trudne uczucia, przejmuje rolę opiekuńczego i kontrolującego dorosłego, co pozwala mu odzyskać poczucia kontroli i bezpieczeństwa;
• dzieci wychowujące się w rodzinach niestabilnych z powodu uzależnień bądź przemocy pragną utrzymania względnej stabilności rodziny. Parentyfikacji w największym stopniu sprzyja wejście dziecka w rolę, jaką niegdyś określano mianem bohatera rodzinnego. Dziś odchodzi się od etykietowania dzieci poprzez stosowanie nazw ról, jakie pełnią w rodzinach zmagających się z problemami, na rzecz opisywania mechanizmów ich zachowań. Jedną ze stosowanych przez nie strategii jest rezygnacja z własnych potrzeb i pełnienie roli wybawiciela dla swoich bliskich celem utrzymania stabilności rodziny. Takie dziecko wytwarza w sobie poczucie wpływu, kontroli, a nawet władzy po to, aby nie odczuwać samotności i pustki. Ostatecznie jednak cierpi na skutek poczucia bycia innym i przez potrzebę utrzymywania silnej kontroli. Może ono również zmagać się z problemami natury psychosomatycznej, a w dorosłości mieć problem z bliskością w relacjach;
• rodzice zmagający się z uzależnieniami i z problemem przemocy domowej często są niewydolni wychowawczo. Mowa tu nie tylko o tym rodzicu, który jest osobą z uzależnieniem czy osobą stosującą przemoc, lecz często również o tym, który całą swoją uwagę i energię skupia na kontroli partnera z uzależnieniem lub partnera stosującego przemoc. Dziecko takich rodziców widząc, że nie są oni w stanie zaspokoić swoich własnych potrzeb oraz jego potrzeb, może wejść w rolę dorosłego po to, by zapewnić sobie w ten sposób choćby namiastkę opieki;
• jedną z przyczyn parentyfikacji jest również transmisja międzypokoleniowa. Zdarza się, że rodzice, którzy sami byli poddani parentyfikacji w dzieciństwie, wymuszają przyjęcie takiej samej postawy przez ich własne dzieci. Wywierają na nie presję, by zaspokajały one ich różnego rodzaju potrzeby. W ten sposób, najczęściej podświadomie, chcą, aby sprawiedliwości stało się zadość, a ich krzywdy zostały wyrównane. Warto pamiętać, że brak emocjonalnej i fizycznej opieki w okresie dzieciństwa to trauma, a nieprzepracowane traumy często przenoszone są na kolejne pokolenia.

Konsekwencje parentyfikacji

Dziecko, które ulega parentyfikacji pragnie spełniać oczekiwania rodziców i stale podążać za tym, czego chcą. W ten sposób jego własny rozwój zostaje zahamowany. Dziecko przestaje swobodnie wyrażać siebie. Nie kształtuje swojego własnego ja, lecz buduje fałszywą osobowość dostosowaną do oczekiwań bliskich. Takie dzieci w przyszłości mogą nie znać samych siebie i swoich potrzeb, brać odpowiedzialność za to, za co w rzeczywistości nie są odpowiedzialne, płacić wysoką cenę za perfekcjonizm, nie umieć dbać o własne granice, nie rozpoznawać i nie rozumieć swoich emocji, mieć problem z odczuwaniem przyjemności oraz ze spontanicznością i beztroską. Mogą również mieć kłopoty z budowaniem niezależności i odrębności oraz z uniezależnieniem emocjonalnym od rodziców. Takie osoby doświadczają silnego poczucia winy, niepokoju i stresu. Mogą nie akceptować siebie oraz odczuwać rozczarowanie i złość względem swojej osoby.
W procesie parentyfikacji ogromną rolę gra osamotnienie, jakie odczuwa dziecko. Może ono skutkować rozwojem zaburzeń emocjonalnych w przyszłości. Warto podejmować działania edukacyjne na rzecz zwiększania społecznej świadomości zjawiska parentyfikacji, jej przyczyn i konsekwencji.

Maria Engler

Bibliografia:

Grzegorzewska, I., Parentyfikacja w rodzinach z problemem alkoholowym, Alcoholism and Drug Addiction, 29 (2016).
Schier, K., Formy pomocy niewidzialnym dzieciom, czyli tym, które doświadczyły odwrócenia ról w rodzinie, Dziecko Krzywdzone, Teoria, badania, praktyka, 17 (2018).