Dlaczego dziewczęta w okresie dorastania są bardziej narażone na eksperymenty z alkoholem, narkotykami czy wczesnym seksem niż ich rówieśnicy? Odpowiedź leży w unikalnym połączeniu wcześniejszego dojrzewania biologicznego, większej wrażliwości emocjonalnej oraz w kulturowych oczekiwaniach względem dziewcząt, co razem tworzy podatny grunt dla zachowań ryzykownych. Ważne jest zatem, by wszelkie programy profilaktyczne wprowadzane były możliwie wcześnie, już na etapie późnego dzieciństwa lub wczesnej adolescencji, zanim niepokojące zachowania zaczną się pojawiać.
Okres dorastania to czas intensywnych zmian biologicznych, psychologicznych i społecznych, to zaś sprzyja eksperymentowaniu oraz poszukiwaniu własnej tożsamości. Niestety próby te często przybierają formę zachowań ryzykownych. Według Krzysztofa Ostaszewskiego, autora raportu „Zachowania ryzykowne polskich nastolatków”, do typowych zachowań ryzykownych młodzieży należą używanie narkotyków, picie alkoholu i upijanie się, kradzieże sklepowe i inne mniejsze wykroczenia, a także stosowanie przemocy wobec rówieśników. Przy czym – jak zauważa K. Ostaszewski – kryteria definiujące „zachowania ryzykowne” są nieostre i zmieniają się wraz z rozwojem cywilizacyjnym i technologicznym. Oczywiście, powyższe zachowania występują niezależnie od płci, jednak my skupimy się przede wszystkim na przedstawieniu ich w kontekście dziewcząt i młodych kobiet.
Substancje, seks, social media – nowa mapa ryzyk
Okres dorastania to wyjątkowy czas, w którym dziewczęta – ze względu na wcześniejsze dojrzewanie biologiczne, większą wrażliwość emocjonalną i silniejszą presję rówieśniczą niż w przypadku chłopców – są bardziej podatne na zachowania ryzykowne. Dziewczynki często doświadczają intensywniejszych zmian hormonalnych i większego lęku o akceptację społeczną, co wiąże się z wyższym prawdopodobieństwem eksperymentowania z substancjami psychoaktywnymi oraz angażowania się w ryzykowne relacje. W tym okresie, pod wpływem zmian hormonalnych i neurobiologicznych, dziewczęta zaczynają stawiać pierwsze kroki w świecie – jak im się często, choć błędnie, wydaje – dorosłych i ich doświadczeń. Wiemy to z badań opartych na tzw. dualnym modelu systemów mózgowych (dual systems model). Powstał on w ramach teorii z zakresu neurobiologii rozwojowej, która zakłada, że zwiększona skłonność do podejmowania ryzyka w okresie dorastania wynika z połączenia wzmożonej wrażliwości na nagrody oraz niedojrzałości mechanizmów kontrolujących impulsy. W praktyce oznacza to większą skłonność do eksperymentowania z alkoholem i innymi substancjami psychoaktywnymi, a także do wczesnej aktywności seksualnej czy intensywnego, wręcz kompulsywnego korzystania z mediów społecznościowych.
Potwierdzają to również polskie badania prowadzone w ramach ogólnoświatowego programu WHO – Health Behaviour in School-aged Children (HBSC). Wynika z nich, że chociaż nasilenie ryzykownych zachowań jest zdecydowanie większe wśród chłopców, to w większości typów tych zachowań obserwuje się wzrost częstości w grupie dziewcząt. Ponadto nastolatki płci żeńskiej częściej sięgają po środki uspokajające i nasenne. Widoczny jest też trend wzrostowy – zwłaszcza na obszarach wiejskich – w zakresie regularnego palenia tytoniu i używania marihuany. Dużym problemem, jak wynika z polskiego raportu HBSC, pozostaje również spożycie alkoholu. O ile wśród 15-letnich chłopców odnotowuje się spadek przypadków upijania się, o tyle wśród 15-letnich dziewcząt od roku 1990 obserwujemy systematyczny wzrost tego zjawiska. Nastolatki także częściej niż chłopcy deklarują nasilone używanie amfetaminy (9,8 proc. dziewcząt i 2,6 proc. chłopców) – czytamy w artykule „Zachowania ryzykowne młodzieży gimnazjalnej” Anny Siudem.
Iluzja odporności
Z danych globalnych sprzed 2024 roku wynika, że presja społeczna oraz trudności w regulacji emocji zwiększają u dziewcząt skłonność do używania substancji psychoaktywnych w celu poradzenia sobie ze stresem. W badaniach dotyczących wpływu pandemii na zdrowie psychiczne młodzieży zauważono, że w czasie lockdownu jedna trzecia nastolatków, którzy wcześniej pili alkohol lub używali narkotyków, zwiększyła częstotliwość tych zachowań. Co istotne, dziewczęta częściej niż chłopcy sięgały po alkohol w samotności, traktując go jako sposób na radzenie sobie z lękiem i izolacją. Takie mechanizmy kompensacyjne zwiększają ryzyko uzależnienia i problemów psychicznych w dorosłości. Inne badania, na przykład przeprowadzone przez nowojorską organizację non-profit Partnership for a Drug-Free America, wskazują, że amerykańskie nastoletnie dziewczęta częściej niż chłopcy dostrzegają potencjalne – dodajmy, złudne – korzyści z używania substancji psychoaktywnych. Takie, jak efektywniejsze radzenie sobie z nauką czy problemami z rówieśnikami. W 2009 roku aż 68 proc. dziewcząt zgodziło się ze stwierdzeniem, że „używanie narkotyków pomaga radzić sobie z problemami w domu”, co stanowiło 11-procentowy wzrost w porównaniu z danymi z roku poprzedniego. Ponadto, ponad połowa badanych dziewcząt uważała, że narkotyki pomagają zapomnieć o kłopotach. Takie przekonania mogą zwiększać skłonność do korzystania z substancji psychoaktywnych jako formy samoleczenia.
Interakcje z substancjami niedozwolonymi nie pozostają bez wpływu na życie intymne nastolatek. Dziewczęta, z jednej strony poddane presji rówieśniczej, a z drugiej będące pod wpływem narkotyków czy alkoholu, znacznie częściej podejmują ryzykowne zachowania seksualne. Jak wynika z rozmów, które prof. Laina Bay-Cheng z Uniwersytetu Rutgersa w USA przeprowadziła z grupami dziewcząt w wieku 14–17 lat, nastolatki często bagatelizują zagrożenia, takie jak nieplanowana ciąża czy infekcje przenoszone drogą płciową, wierząc, że ich umiejętności interpersonalne i poczucie kontroli uchronią je przed konsekwencjami. Ten mechanizm psychologiczny, określany przez badaczy jako „iluzja odporności”, prowadzi do podejmowania działań, które z perspektywy dorosłych wydają się skrajnie ryzykowne – nie tylko w kontekście zdrowia seksualnego.
Wszystkie te zjawiska nasiliły się wraz z pandemią COVID-19 w 2020 roku. Negatywne skutki lockdownu, zamknięcia szkół oraz ograniczenia życia społecznego i towarzyskiego przełożyły się na kryzys zdrowia psychicznego wśród młodych ludzi. Nie bez znaczenia pozostaje także, wspomniana już, presja rówieśnicza oraz niespotykane wcześniej zjawisko nieustannego porównywania się w mediach społecznościowych.
Jak wspierać, żeby chronić?
Otwarte pozostaje pytanie, jak skutecznie przeciwdziałać zachowaniom ryzykownym wśród dzieci i młodzieży, zwłaszcza płci żeńskiej. Nie ma na to jednej odpowiedzi, ale wydaje się, że z perspektywy rodziców i wychowawców kluczowe staje się tworzenie środowiska, w którym nastolatki czują się wysłuchane i bezpieczne, a jednocześnie są uczone, jak stawiać granice i dbać o własne zdrowie. Kompleksowe podejście – łączące edukację seksualną, wsparcie psychologiczne i zaangażowanie rodziny – daje największe szanse na to, by młode kobiety wchodziły w dorosłość z poczuciem kontroli i odpowiedzialności za swoje wybory. Warto jednak pamiętać, że rodzice i opiekunowie powinni być włączani w działania profilaktyczne nie jako „kontrolerzy”, lecz jako partnerzy wspierający młodzież w podejmowaniu decyzji. Zaufanie, regularna rozmowa i konsekwencja dają lepsze rezultaty niż sztywna dyscyplina czy nadmierny rygoryzm. Istotne jest też, aby wszelkie programy profilaktyczne wprowadzane były możliwie wcześnie, już na etapie późnego dzieciństwa lub wczesnej adolescencji, czyli zanim niepokojące zachowania zaczną się pojawiać.
Tylko dzięki synergii wiedzy neurobiologicznej, psychologicznej i społecznej z empatycznym zaangażowaniem bliskich, szkoły, specjalistów, a także administracji samorządowej, możemy realnie ograniczać zachowania ryzykowne, wspierając nastolatki w bezpiecznym eksplorowaniu świata i budowaniu zdrowej, odpornej tożsamości.
Marta Panas-Goworska
Bibliografia
Baranowska, A. (2016). Zachowania ryzykowne młodzieży = Risky behaviors of teenagers. Journal of Education, Health and Sport, 6(6), 517-530. https://apcz.umk.pl/JEHS/article/view/3639 (dostęp 5.05.2025).
Bay-Cheng, L.Y., Livingston, J.A., Fava, N.M. (2010). Adolescent girls’ assessment and management of sexual risks: Insights from focus group research. Youth & Society, 43(3), 1167-1193. https://doi.org/10.1177/0044118X10384475 (dostęp 5.05.2025).
Dzielska, A., Kowalewska, A. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży – współczesne podejście do problemu. BAS Studies, 2, 139-168. https://www.imid.med.pl/files/imid/Do proc.20pobrania/4.1.ZDROWA proc.20JA proc.20Zachowania proc.20ryzykowne_poprawione06.12.pdf (dostęp 5.05.2025).
Ostaszewski, K. (2022). Zachowania ryzykowne polskich nastolatków; w: M. Sajkowska, R. Szredzińska (red.), Dzieci się liczą 2022. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce (s. 180-197). Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. https://fdds.pl/_Resources/Persistent/b/1/7/a/b17a9dd27861e3bce45feb1c10fe1002316cc5a4/Dzieci proc.20si proc.C4 proc.99 proc.20licz proc.C4 proc.85 proc.202022 proc.20- proc.20Zachowania proc.20ryzykowne.pdf (dostęp 5.05.2025).
Rakić, J.G., Hamrik, Z., Dzielska, A., Felder-Puig, R., Oja, L. i in. (2024). A focus on adolescent physical activity, eating behaviours, weight status and body image in Europe, Central Asia and Canada: Health Behaviour in School-aged Children international report from the 2021/2022 survey. Volume 4. World Health Organization, Regional Office for Europe. https://iris.who.int/handle/10665/376772 (dostęp 5.05.2025).
Siudem, A. (2013). Zachowania ryzykowne młodzieży gimnazjalnej. Psychologia Rozwojowa, 18(1), 69-85. https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-issn-2084-3879-year-2013-volume-18-issue-1-article-3811 (dostęp 5.05.2025).